- Vienna (Australia)
- Zurich (Switzerland)
- Geneva (Switzerland)
- Vancouver (Canada)
- Auckland (NewZealand)
- Düsseldorf (Germany)
- Munich (Germany)
- Frankfurt (Germany)
- Bern (Switzerland)
- Sydney (Australia)
The world's top 10 cities offering the best quality of life (2009)
What is Sindhyat ?
Our friends often ask us “What is Sindhyat? What do you mean by it ?”
As honesty means an honest behaviour of a person, or efficiency means the efficient working of a man, similarly “Sindhyat” means the distinct features, qualities and behaviour of a community by which it is recognised as ‘Sindhi’ Community. Hence, by “Sindhyat” we mean the peculiar life style which makes Sindhis distinct from others. Our customs and beliefs, faith and tradition, way of thinking and behaviour are quite different from other communities.
Next question one may ask Who is Sindhi? Whom we can call Sindhi? The children who are born and brought up in India after partition and have never seen Sindh, can they be called Sindhis? And those who can not speak, read or write Sindhi language should they be considered as Sindhis ?
The simple answer to the above question is YES! The essential condition to call someone Sindhi is not to be born in Sindh or know the Sindhi language, but to feel oneself Sindhi, recognised by other as a Sindhi. Other people will call us Sindhis when they find the difference in our living pattern, in our customs and traditions, in our thought and action, which are quite distinct from their way of living. Thus we may conclude that “SINDHYAT” is the emotion which makes a person feel that he is Sindhi and also enables others to recognise him as Sindhi.
“SINDHYAT” is thus the identity of Sindhi Society.
As honesty means an honest behaviour of a person, or efficiency means the efficient working of a man, similarly “Sindhyat” means the distinct features, qualities and behaviour of a community by which it is recognised as ‘Sindhi’ Community. Hence, by “Sindhyat” we mean the peculiar life style which makes Sindhis distinct from others. Our customs and beliefs, faith and tradition, way of thinking and behaviour are quite different from other communities.
Next question one may ask Who is Sindhi? Whom we can call Sindhi? The children who are born and brought up in India after partition and have never seen Sindh, can they be called Sindhis? And those who can not speak, read or write Sindhi language should they be considered as Sindhis ?
The simple answer to the above question is YES! The essential condition to call someone Sindhi is not to be born in Sindh or know the Sindhi language, but to feel oneself Sindhi, recognised by other as a Sindhi. Other people will call us Sindhis when they find the difference in our living pattern, in our customs and traditions, in our thought and action, which are quite distinct from their way of living. Thus we may conclude that “SINDHYAT” is the emotion which makes a person feel that he is Sindhi and also enables others to recognise him as Sindhi.
“SINDHYAT” is thus the identity of Sindhi Society.
Who Is A Sindhi ?
Sindhis, wherever they are, are Sindhis.
Sindhis, in whichever place they are, are Sindhis.
Sindhis, in whichever country they reside, are Sindhis
Sindhis, whatever may be their business, wherever they earn are Sindhis.
Sindhis may be citizens of any country, be holders of the passport of any country, are Sindhis. Sindhis, whatever they eat, whichever language they speak, are Sindhis.
BECAUSE...........
All those who are born in Sindh, are Sindhis.
All those who have migrated from Sindh, are Sindhis
All those who have taken birth in a Sindhi home, are Sindhis.
All those who are heir to the ancient Sindhu civilization of Mohen-jo-Daro, are Sindhis.
All those who consider themselves Sindhis, are Sindhis.
All those who are considered by others as Sindhis, are Sindhis.
The progeny of a lion is deemed to be called a lion and will be considered so. Even if the lion changes its habitat, it will remain a lion.
Considering oneself a Sindhi means considering oneself heir to ancient Sindhu civilization, to the Indian heritage and to the World citizenship. For this reason, considering oneself a Sindhi, should be a matter of pride and not of shame.
Come let us understand this ourselves and also make the young generation understand and accept it.
Sindhis, in whichever place they are, are Sindhis.
Sindhis, in whichever country they reside, are Sindhis
Sindhis, whatever may be their business, wherever they earn are Sindhis.
Sindhis may be citizens of any country, be holders of the passport of any country, are Sindhis. Sindhis, whatever they eat, whichever language they speak, are Sindhis.
BECAUSE...........
All those who are born in Sindh, are Sindhis.
All those who have migrated from Sindh, are Sindhis
All those who have taken birth in a Sindhi home, are Sindhis.
All those who are heir to the ancient Sindhu civilization of Mohen-jo-Daro, are Sindhis.
All those who consider themselves Sindhis, are Sindhis.
All those who are considered by others as Sindhis, are Sindhis.
The progeny of a lion is deemed to be called a lion and will be considered so. Even if the lion changes its habitat, it will remain a lion.
Considering oneself a Sindhi means considering oneself heir to ancient Sindhu civilization, to the Indian heritage and to the World citizenship. For this reason, considering oneself a Sindhi, should be a matter of pride and not of shame.
Come let us understand this ourselves and also make the young generation understand and accept it.
قسط نمبر : 2
پهرين قسط ۾ اسان سنڌ تي مختلف ڪاهن جو مختصر احوال ۽ عربن جي ڪاهن جو ڪجھ تفصيلي بيان پڙهيو. هاڻ وري انهيءَ سلسلي کي اڳتي وڌائينداسين ۽ اهو ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪنداسين ته اُهي بحري قزاق ڪير هئا جنن کي بهانو بڻائيندي عربن سنڌ تي حملو ڪيو ۽ سنڌ کي پنهنجو غلام بڻايو.
ديبل جا بحري قزاق ڪير هئا؟
سنڌ جي قديم توڙي جديد تاريخن ۾ ڪنهن به مؤرخ اِهو ناهي ٻڌايو ته ديبل جا بحري قزاق ڪير آهن. البته جنت السنڌ ۾ مولائي شيدائي انهن جي باري ۾ لکي ٿو ته عرب انهن ڊاڪن کي ”بوراج“ سڏيندا هئا ۽ اهي اسلام کان اڳ به تجارتي جهازن کي لٽيندا هئا. سندن خوف ڪري، حيره ۽ ساسان جي حڪومتن حيره ۽ اُبله جي بندر کي مضبوط قلعا ڏياريا هئا. ان کان سواءِ وڏن جھازن تي پنج پنج سؤ ملاح رهندا هئا، جي پاڻ سان آتشي مادا به ساڻ کڻندا هئا. مڪران جو ڪنارو، ديبل، سومناٿ گجرات ۾ ڌاڙيلن جا مکيه اڏا هئا. جديد تحقيق مان خبر پوي آهي ته اُهي عرب هئا. البت منجھن افغاني ۽ راجپوتي خون گڏيل آهي. علامه البيرونيءَ جي زماني تائين، هو پنهنجي منهن ڌاڙا هڻندا هئا، تنهن کان پوءِ عربن سان گڏجي 19 صديءَ تائين سمنڊ تي ڌاڙا هڻندا هئا. آخر انگريزي ٻيڙي کان شڪست کاڌائون، اهي رفائي مذهب جا پيروڪار هئا.
سنڌ جي قديم توڙي جديد تاريخن ۾ ڪنهن به مؤرخ اِهو ناهي ٻڌايو ته ديبل جا بحري قزاق ڪير آهن. البته جنت السنڌ ۾ مولائي شيدائي انهن جي باري ۾ لکي ٿو ته عرب انهن ڊاڪن کي ”بوراج“ سڏيندا هئا ۽ اهي اسلام کان اڳ به تجارتي جهازن کي لٽيندا هئا. سندن خوف ڪري، حيره ۽ ساسان جي حڪومتن حيره ۽ اُبله جي بندر کي مضبوط قلعا ڏياريا هئا. ان کان سواءِ وڏن جھازن تي پنج پنج سؤ ملاح رهندا هئا، جي پاڻ سان آتشي مادا به ساڻ کڻندا هئا. مڪران جو ڪنارو، ديبل، سومناٿ گجرات ۾ ڌاڙيلن جا مکيه اڏا هئا. جديد تحقيق مان خبر پوي آهي ته اُهي عرب هئا. البت منجھن افغاني ۽ راجپوتي خون گڏيل آهي. علامه البيرونيءَ جي زماني تائين، هو پنهنجي منهن ڌاڙا هڻندا هئا، تنهن کان پوءِ عربن سان گڏجي 19 صديءَ تائين سمنڊ تي ڌاڙا هڻندا هئا. آخر انگريزي ٻيڙي کان شڪست کاڌائون، اهي رفائي مذهب جا پيروڪار هئا.
سنڌ جي فتح
بالاخر عربن لڳاتار ڪوششن کان پوءِ سنڌ تي پنهنجو قبضو ڪري ورتو. عربن جي لشڪرن وٽ منجنيقون هيون ۽ ٻرندڙ تير به هئا. انهيءَ جي علاوه انهن رومن ۽ ايرانين کي شڪست ڏيئي، کانئن صف آرائي، فوجي قواعد ۽ حمله آوريءَ جي فن کان واقف ٿيا هئا. سندن عربي گھوڙا چست ۽ چالاڪ هئا، جي جلد نقل و حرڪت ڪندا هئا. جڏهن ته ٻئي پاسي سنڌين وٽ تير ڪمان ۽ تراريون مکيه هٿيار هئا، ساڻن علافي عرب نيزي بازن جو دستو به شامل هو. سندن لشڪر وٽ هاٿين جا مضبوط رٿ هئا. هاٿين جو غول پريان ڪارن ڪڪرن وانگر نظر ايندو هو، جن کي ڏسي گھوڙا ٽهندا هئا، بلڪ بهادرن جا جگر به ڪنبي ويندا هئا، مگر اهي هاٿي نقل ۽ حرڪت ڪرڻ وقت سستي ڪندا هئا. سنڌ ۾ سمينه ۽ برهمڻن جي باهمي دشمنيءَ ڏاهر جي حڪومت کي اڏوهيءَ وانگر ڪمزور ڪري ڇڏيو هو.
ديبل سنڌ جو مکيه بندر ۽ واپار جو مرڪز هو. هي شهر مهراڻ جي اولهندي واريءَ شاخ تي هو. مسعوديءَ جي بيان موجب سمنڊ کان ٻن ڏينهن جي پن تي هو. ديبل جي چؤگرد سؤ کن هندو واپارين جا ڳوٺ هئا. سنڌي لشڪر عربن جي فوج جو اٺن ڏينهن تائين مقابلو ڪيو. فتح کان پوءِ قلعي مان جيڪو به اسلحو ۽ خزانو هٿ آيو، تنهن جو پنجون حصو حجاج ڏانهن روانو ڪيو ويو، باقي لشڪر ۾ ورهايو ويو. دبيل جي فتح کان پوءِ محمد بن قاسم جلد ئي نيرون ڪوٽ، سيوستان، ٻڌيا ۽ جاٽن تي قبضو ڪري ورتو ۽ اهڙي طرح ڏاهر جي فوج کي شڪست آئي.
بالاخر عربن لڳاتار ڪوششن کان پوءِ سنڌ تي پنهنجو قبضو ڪري ورتو. عربن جي لشڪرن وٽ منجنيقون هيون ۽ ٻرندڙ تير به هئا. انهيءَ جي علاوه انهن رومن ۽ ايرانين کي شڪست ڏيئي، کانئن صف آرائي، فوجي قواعد ۽ حمله آوريءَ جي فن کان واقف ٿيا هئا. سندن عربي گھوڙا چست ۽ چالاڪ هئا، جي جلد نقل و حرڪت ڪندا هئا. جڏهن ته ٻئي پاسي سنڌين وٽ تير ڪمان ۽ تراريون مکيه هٿيار هئا، ساڻن علافي عرب نيزي بازن جو دستو به شامل هو. سندن لشڪر وٽ هاٿين جا مضبوط رٿ هئا. هاٿين جو غول پريان ڪارن ڪڪرن وانگر نظر ايندو هو، جن کي ڏسي گھوڙا ٽهندا هئا، بلڪ بهادرن جا جگر به ڪنبي ويندا هئا، مگر اهي هاٿي نقل ۽ حرڪت ڪرڻ وقت سستي ڪندا هئا. سنڌ ۾ سمينه ۽ برهمڻن جي باهمي دشمنيءَ ڏاهر جي حڪومت کي اڏوهيءَ وانگر ڪمزور ڪري ڇڏيو هو.
ديبل سنڌ جو مکيه بندر ۽ واپار جو مرڪز هو. هي شهر مهراڻ جي اولهندي واريءَ شاخ تي هو. مسعوديءَ جي بيان موجب سمنڊ کان ٻن ڏينهن جي پن تي هو. ديبل جي چؤگرد سؤ کن هندو واپارين جا ڳوٺ هئا. سنڌي لشڪر عربن جي فوج جو اٺن ڏينهن تائين مقابلو ڪيو. فتح کان پوءِ قلعي مان جيڪو به اسلحو ۽ خزانو هٿ آيو، تنهن جو پنجون حصو حجاج ڏانهن روانو ڪيو ويو، باقي لشڪر ۾ ورهايو ويو. دبيل جي فتح کان پوءِ محمد بن قاسم جلد ئي نيرون ڪوٽ، سيوستان، ٻڌيا ۽ جاٽن تي قبضو ڪري ورتو ۽ اهڙي طرح ڏاهر جي فوج کي شڪست آئي.
عربن جا سنڌ جي ماڻهن تي ڇڏيل اثر:
عربن جي فتح کان پوءِ سنڌ جي ماڻهن تي عربن جي تهذيب و ثقافت جا ڪيترائي اثر پيا. سنڌي ۾ چون ٿا ته ”ولايت جي ڪٻر، سنڌ ۾ مينا“ وانگر هر ڪو سنڌي پاڻ کي عربي نسل مان سڏائڻ ۾ فخر محسوس ڪرڻ لڳو. ڪئي ماڻهو جيڪي اصل ۾ آريا ۽ راجپوت هئا، سي پاڻ کي عرب نسل مان سڏائڻ ۾ فخر محسوس ڪرڻ لڳا. سما پاڻ کي رسول جي چاچي ابو لهب جي اولاد مان شمار ڪرائڻ لڳا. سومرا پاڻ کي علوي سادات سڏائڻ لڳا. ڪلهوڙن پنهنجو شجرو حضرت عباس تائين وڃي پهچايو ۽ پاڻ کي عباسي سڏائڻ لڳا. بلوچن وري امير حمزي تائين پهچي پاڻ کي اُن جو اولاد سڏايو. سنڌ جا ڪيترائي ماڻهو سيد، قريشي، صديقي، فاروقي ۽ عقيلي وغيره بنجي ويا. اها هڪ قسم جي احساسِ ڪمتري آهي جيڪا اڄ تائين جاري آهي.
ـــــ ـــــ ـــــ ـــــ ـــــ
بني اميه کان پوءِ عباسي خلافت جو راڄ آيو. جنهن کان پوءِ صفاريه خاندان، طاهرين، هبارين، ۽ پوءِ بنوڪنده وارن جو سنڌ تي قبضو رهيو. عربن کان پوءِ غزنوي خاندان سنڌ تي پنهنجو قبضو ڄمايو ۽ ڪيتري ئي عرصي تائين سنڌ تي قابض رهيا ۽ اِتي جي ڌن دولت غزنيءَ کڻي پنهنجي ملڪ جي ترقي لاءِ خرچ ڪندا رهيا.
غزنوي خاندان جي زوال کان پوءِ سنڌ تي سنڌين جي حڪومت قائم ٿي ويئي. سڀ کان پهرين سومرن حڪومت ڪئي. جنهن ۾ دودي ۽ چنيسر جو مشهور واقعو پيش آيو. سومرن کان پوءِ سمن حڪومت ڪئي. جيئن ته اسان جو موضوع ”سنڌ تي ٻاهرين قبضي جو داستان“ آهي تنهن ڪري اسان هتي صرف ڌارين قومن جي ڪاهن بابت بيان ڪنداسين. سما خاندان جو آخري ڄام فيروز هو، جيڪو عيش پرست، بزدل ۽ غدار ليکيو وڃي ٿو. هن ڪي ارغونن نوڪريءَ ۾ رکي، سردار دولھ دريا خان کي وزارت عظمى تان هٽي وڃڻ لاءِ مجبور ڪيو. ان صورتحال کي ڏسي، مغل نوڪرن ۽ قاضي قاضن، ارغونن کي دعوت ڏيئي گھرائي، سنڌ کي ڌارين جي هٿ ۾ ڏياريو. ملطب ته سنڌ تي ارغونن جو قبضو ڄام فيروز جي عياشي جي ڪري ئي ٿيو.
عربن جي فتح کان پوءِ سنڌ جي ماڻهن تي عربن جي تهذيب و ثقافت جا ڪيترائي اثر پيا. سنڌي ۾ چون ٿا ته ”ولايت جي ڪٻر، سنڌ ۾ مينا“ وانگر هر ڪو سنڌي پاڻ کي عربي نسل مان سڏائڻ ۾ فخر محسوس ڪرڻ لڳو. ڪئي ماڻهو جيڪي اصل ۾ آريا ۽ راجپوت هئا، سي پاڻ کي عرب نسل مان سڏائڻ ۾ فخر محسوس ڪرڻ لڳا. سما پاڻ کي رسول جي چاچي ابو لهب جي اولاد مان شمار ڪرائڻ لڳا. سومرا پاڻ کي علوي سادات سڏائڻ لڳا. ڪلهوڙن پنهنجو شجرو حضرت عباس تائين وڃي پهچايو ۽ پاڻ کي عباسي سڏائڻ لڳا. بلوچن وري امير حمزي تائين پهچي پاڻ کي اُن جو اولاد سڏايو. سنڌ جا ڪيترائي ماڻهو سيد، قريشي، صديقي، فاروقي ۽ عقيلي وغيره بنجي ويا. اها هڪ قسم جي احساسِ ڪمتري آهي جيڪا اڄ تائين جاري آهي.
ـــــ ـــــ ـــــ ـــــ ـــــ
بني اميه کان پوءِ عباسي خلافت جو راڄ آيو. جنهن کان پوءِ صفاريه خاندان، طاهرين، هبارين، ۽ پوءِ بنوڪنده وارن جو سنڌ تي قبضو رهيو. عربن کان پوءِ غزنوي خاندان سنڌ تي پنهنجو قبضو ڄمايو ۽ ڪيتري ئي عرصي تائين سنڌ تي قابض رهيا ۽ اِتي جي ڌن دولت غزنيءَ کڻي پنهنجي ملڪ جي ترقي لاءِ خرچ ڪندا رهيا.
غزنوي خاندان جي زوال کان پوءِ سنڌ تي سنڌين جي حڪومت قائم ٿي ويئي. سڀ کان پهرين سومرن حڪومت ڪئي. جنهن ۾ دودي ۽ چنيسر جو مشهور واقعو پيش آيو. سومرن کان پوءِ سمن حڪومت ڪئي. جيئن ته اسان جو موضوع ”سنڌ تي ٻاهرين قبضي جو داستان“ آهي تنهن ڪري اسان هتي صرف ڌارين قومن جي ڪاهن بابت بيان ڪنداسين. سما خاندان جو آخري ڄام فيروز هو، جيڪو عيش پرست، بزدل ۽ غدار ليکيو وڃي ٿو. هن ڪي ارغونن نوڪريءَ ۾ رکي، سردار دولھ دريا خان کي وزارت عظمى تان هٽي وڃڻ لاءِ مجبور ڪيو. ان صورتحال کي ڏسي، مغل نوڪرن ۽ قاضي قاضن، ارغونن کي دعوت ڏيئي گھرائي، سنڌ کي ڌارين جي هٿ ۾ ڏياريو. ملطب ته سنڌ تي ارغونن جو قبضو ڄام فيروز جي عياشي جي ڪري ئي ٿيو.
ارغونن ۽ ترخانن جو قبضو:
ارغونن ۽ ترخانن کي نهايت ئي سفاڪ ۽ ظالم چيو وڃي ٿو. هڪ تاريخي روايت موجب ارغونن ۽ ترخانن جو شجرو چنگيز خان کان وڃي ملي ٿو. ارغونن مان شاھ بيگ ارغون سنڌ تي حملو ڪيو. انهيءَ وقت ٺٽو سنڌ جي گادي وارو هنڌ هو. جڏهن هُن ٺٽي تي قبضو ڪيو، تڏهن ايتري ته لٽ مار ۽ قتل و غارت گري ڪيائين جو ٺٽي جون گليون سنسان ٿي ويون. ترخانن مان مرزا باقيءَ تمام گھڻا ظلم ڪيا.
”ترخان نامي“ جو مصنف لکي ٿو ته ”مردم ولايت سند. . . . هرگز شبي از ترس ميرزا باقي بفراغت نرقته بود . . . . . “ يعني سنڌ جا ماڻهو مرزا باقيءَ جي دور ۾ هڪڙي رات به سک سان نه ستا.
مرزا شاھ بيگ جي وفات کان پوءِ مرزا شاھ حسن تخت تي ويٺو. ڄام فيروز جنهن جي بغاوت کي ارغونن معاف ڪري ڇڏيو، شاھ بيگ جي وفات تي تمام گھڻو خوش ٿيو ۽ فاتحه خواني کي نظر انداز ڪري، ڌارين جي تابعداري کان منهن موڙيو. مرزا شاھ حسن کي جڏهن انهيءَ ڳالھ جي خبر پئي ته لشڪر ساڻ ڪري هن سان جنگ ڪرڻ لاءِ آيو. ڄام فيروز اها خبر ٻڌي، مقابلي جي ست نه ساري سگھيو. ماڻڪ وزير ۽ شيخ ابراهيم داماد کي جنگ تي ڇڏي، پاڻ بزدليءَ ۽ غداري جو ثبوت ڏيندي درياءِ ٽپي ڀڄي ويو. ماڻڪ ۽ شيخ ابراهيم گھڻيون ئي دنگيون ڇوڙيون ۽ توبچين ۽ تيراندازن سان ڀريل ٻيڙيون رستي تي آڻي روڪ ڪئي، پر مرزا جو لشڪر سڀني کي اڳيان هٽائي، نيٺ ٺٽي تي قبضو ڪري ويو.
هوڏانهن ڄام فيروز ڪڇ ۾ پهچي، هڪ دفعو ٻيهر پنجاھ هزار جو لشڪر تيار ڪري، چاچڪن ۽ راحمن وٽ اچي جنگ جو گھورو ٿيو. مرزا شاھ حسن ڪجھ ماڻهو ٺٽي جي نظرداريءَ لاءِ ڇڏي، سندس سامهون ٿيو. جڏهن ٻيئي ڌريون دوبدو ٿيون، تڏهن سنڌي ۽ ڪڇي ماڻهو، پڳون مٿن تان لاهي، چادرن جون ڪنڊون هڪٻئي سان مضبوط ٻڌي، گھوڙن تان پيادي ٿي، لڙائي لاءِ تيار ٿي بيٺا. سنڌ خواه هند جي ماڻهن جي اها رسم آهي ته جڏهن پنهنجي لاءِ مرڻ جو فيصلو ڪندا آهن، تڏهن انهيءَ نموني جي جنگ شروع ڪندا آهن.
چون ٿا ته مرزا شاھ حسن اها حالت ڏسي، اميرن کي چيو ته: ”هنن پاڻيهي پاڻ کي ٻڌي اسان جي سامهون ڪيو آهي؛ انشاء الله ائين ئي ٿيندو.“ مگر سنڌي سانجھيءَ تائين وڙهندا رهيا پر آخرڪار فتح جي ديويءَ ارغونن جو ساٿ ڏنو ۽ سنڌيءَ پنهنجي ڌرتيءَ تان قربان ٿي ويا. انهيءَ جنگ ۾ اٽڪل ويھ هزار ماڻهو ڪسي ويا. ڄام فيروز خوار خراب ٿي گجرات ڀڄي ويو، ۽ مرڻ تائين اُتي رهيو. مرزا شاھ حسن، ٽي ڏينهن اُتي رهي مال ملڪيت کي غنيمت ڄاڻي لُٽيندو رهيو. هن جي دورِ حڪومت ۾ همايون بادشاھ به سنڌ ۾ آيو ۽ جلال الدين ”اڪبر“ جي ولادت به سنڌ جي ڌرتيءَ تي ٿئي. چون ٿا ته مرزا شاھ حسن همايون بادشاھ کي تمام گھڻو ڏک رسايو ۽ تڪليفون ڏنيون تنهن ڪري همايون هن کي بددعا ڏني. جنهن کان پوءِ مرزا شاھ حسن کي فالج (اڌ رنگ) جو حملو ٿي پيو. جنهن ڪري هو صرف ٻيڙي تي ويهي، ٺٽي کان بکر ۽ بکر کان ٺٽي آمدورفت ڪندو رهندو هو.
مرزا شاھ حسن کان پوءِ مرزا عيسى ترخان سنڌ تي قابض ٿيو. هن سپاهين خواه رعيت کي سهڻي نموني سان راضي رکيو. ڪيبڪ، فرخ *۽ تيمور جھڙا ارغوني امير ـــــــــ باوجود انهيءَ جي ته پاڻ کيس حڪومت لاءِ چونڊيو هئائون، اڪثر شراب پي، نشي جي حالت ۾ سندس حويليءَ تي ڪاهي ايندا هئا. اهڙو ڪوبه ڏينهن ڪونه گذريو هو، جنهن ۾ هن جي دروازي کي نيزن ۽ ڪهاڙين سان ڪٽي، مرزا شاھ حسن جي ڇڏيل خزاني مان حصو نه گھرندا هئا، مگر هو دانائي سان همدردي ڪري کين چوندو هو ته ”خزانو توهان جي ملڪيت آهي، پر اسان ڌارئين ملڪ ۾ آهيو ۽ اسان کي خزانو ضرور گھرجي، جو ڏکئي وقت ڪم اچي: جيڪڏهن توهان کڻي وندا ته شراب ۽ معشوقن تي صرف ڪري ڇڏيندا.“ آخرڪار سندس پٽن ــــــ مرزا محمد باقي، مرزا محمد صالح، جان بابا ۽ غالب ماڻهو گڏ ڪيا، ۽ هر هڪ ملا بهبود، شبرنگخان، ملا صالح، فتح خان ۽ ٻين ڪمائتن ماڻهن جي سرداريءَ هيٺ اهڙو ته منظم ۽ تيار ٿيو، جو ارغون خود ريسون ڪرڻ لڳا. ليڪن ميان محمد باقي ۽ محمد صالح ۾ مخالف پيدا ٿي پئي. مرزا صالح وڏو بهادر هو، تنهنڪري نهايت شان شوڪت پيدا ڪري، پيءُ کي بيدخل بنائي ويهاري ڇڏيو هئائين. هن مرزا باقيءَ کي جلاوطن ڪري ڪڇ ڏانهن ڪڍي ڇڏيو. هوڏانهن مرزا جان بابا سميجن جي جھنگل ۾ ڀٽڪندو رهيو. مرزا باقي ناواقفيت سببان ڪڇ ۾ پهريائين ڏاڍيون تڪليفون ڏٺيون.
ڪجھ عرصي کان پوءِ مرزا باقي ۽ مرزا صالح جي وچ ۾ جنگون ٿي جنهن ۾ آخري فتح مرزا باقيءَ جي ٿي. مرزا عيسى جڏهن سيوستان کي فتح ڪرڻ لاءِ نڪتو ته پٺيان فرنگين ”گوا بندر“ کان ”لاهري“ بندر تي آيا. ملڪ کي مالڪ کان خالي ڏسي، شهر ۾ گھڙي پيا ۽ جمعي جي ڏينهن نماز وقت جامع مسجد فرخ ۽ ٻين جاين تي ڏاڍي خونريزي ڪيائون ـــــــــ رت ندين جي شڪل ۾ وهڻ شروع ٿي ويو. جڏهن اهي ڳالهيون مرزا عيسى ٻڌيون ته ملڪ جون حدون محمود خان جي حوالي ڪري، ٺٽي روانو ٿي ويو. بهرحال فرنگيءَ، مرزا عيسى جي اچڻ جو ٻڌي، ٺٽي جي شهر کي ڦري، گھٽين ۽ گھرن ۾ بارود وجھي باه ڏيئي، بچي نڪري ويا. مرزا عيسى جنهن وقت پهتو، اُن وقت ٺٽي مان باھ جا اُلا ۽ دونهين جا ڪارا ڪڪر پئي نظر آيا.
ارغونن ۽ ترخانن کي نهايت ئي سفاڪ ۽ ظالم چيو وڃي ٿو. هڪ تاريخي روايت موجب ارغونن ۽ ترخانن جو شجرو چنگيز خان کان وڃي ملي ٿو. ارغونن مان شاھ بيگ ارغون سنڌ تي حملو ڪيو. انهيءَ وقت ٺٽو سنڌ جي گادي وارو هنڌ هو. جڏهن هُن ٺٽي تي قبضو ڪيو، تڏهن ايتري ته لٽ مار ۽ قتل و غارت گري ڪيائين جو ٺٽي جون گليون سنسان ٿي ويون. ترخانن مان مرزا باقيءَ تمام گھڻا ظلم ڪيا.
”ترخان نامي“ جو مصنف لکي ٿو ته ”مردم ولايت سند. . . . هرگز شبي از ترس ميرزا باقي بفراغت نرقته بود . . . . . “ يعني سنڌ جا ماڻهو مرزا باقيءَ جي دور ۾ هڪڙي رات به سک سان نه ستا.
مرزا شاھ بيگ جي وفات کان پوءِ مرزا شاھ حسن تخت تي ويٺو. ڄام فيروز جنهن جي بغاوت کي ارغونن معاف ڪري ڇڏيو، شاھ بيگ جي وفات تي تمام گھڻو خوش ٿيو ۽ فاتحه خواني کي نظر انداز ڪري، ڌارين جي تابعداري کان منهن موڙيو. مرزا شاھ حسن کي جڏهن انهيءَ ڳالھ جي خبر پئي ته لشڪر ساڻ ڪري هن سان جنگ ڪرڻ لاءِ آيو. ڄام فيروز اها خبر ٻڌي، مقابلي جي ست نه ساري سگھيو. ماڻڪ وزير ۽ شيخ ابراهيم داماد کي جنگ تي ڇڏي، پاڻ بزدليءَ ۽ غداري جو ثبوت ڏيندي درياءِ ٽپي ڀڄي ويو. ماڻڪ ۽ شيخ ابراهيم گھڻيون ئي دنگيون ڇوڙيون ۽ توبچين ۽ تيراندازن سان ڀريل ٻيڙيون رستي تي آڻي روڪ ڪئي، پر مرزا جو لشڪر سڀني کي اڳيان هٽائي، نيٺ ٺٽي تي قبضو ڪري ويو.
هوڏانهن ڄام فيروز ڪڇ ۾ پهچي، هڪ دفعو ٻيهر پنجاھ هزار جو لشڪر تيار ڪري، چاچڪن ۽ راحمن وٽ اچي جنگ جو گھورو ٿيو. مرزا شاھ حسن ڪجھ ماڻهو ٺٽي جي نظرداريءَ لاءِ ڇڏي، سندس سامهون ٿيو. جڏهن ٻيئي ڌريون دوبدو ٿيون، تڏهن سنڌي ۽ ڪڇي ماڻهو، پڳون مٿن تان لاهي، چادرن جون ڪنڊون هڪٻئي سان مضبوط ٻڌي، گھوڙن تان پيادي ٿي، لڙائي لاءِ تيار ٿي بيٺا. سنڌ خواه هند جي ماڻهن جي اها رسم آهي ته جڏهن پنهنجي لاءِ مرڻ جو فيصلو ڪندا آهن، تڏهن انهيءَ نموني جي جنگ شروع ڪندا آهن.
چون ٿا ته مرزا شاھ حسن اها حالت ڏسي، اميرن کي چيو ته: ”هنن پاڻيهي پاڻ کي ٻڌي اسان جي سامهون ڪيو آهي؛ انشاء الله ائين ئي ٿيندو.“ مگر سنڌي سانجھيءَ تائين وڙهندا رهيا پر آخرڪار فتح جي ديويءَ ارغونن جو ساٿ ڏنو ۽ سنڌيءَ پنهنجي ڌرتيءَ تان قربان ٿي ويا. انهيءَ جنگ ۾ اٽڪل ويھ هزار ماڻهو ڪسي ويا. ڄام فيروز خوار خراب ٿي گجرات ڀڄي ويو، ۽ مرڻ تائين اُتي رهيو. مرزا شاھ حسن، ٽي ڏينهن اُتي رهي مال ملڪيت کي غنيمت ڄاڻي لُٽيندو رهيو. هن جي دورِ حڪومت ۾ همايون بادشاھ به سنڌ ۾ آيو ۽ جلال الدين ”اڪبر“ جي ولادت به سنڌ جي ڌرتيءَ تي ٿئي. چون ٿا ته مرزا شاھ حسن همايون بادشاھ کي تمام گھڻو ڏک رسايو ۽ تڪليفون ڏنيون تنهن ڪري همايون هن کي بددعا ڏني. جنهن کان پوءِ مرزا شاھ حسن کي فالج (اڌ رنگ) جو حملو ٿي پيو. جنهن ڪري هو صرف ٻيڙي تي ويهي، ٺٽي کان بکر ۽ بکر کان ٺٽي آمدورفت ڪندو رهندو هو.
مرزا شاھ حسن کان پوءِ مرزا عيسى ترخان سنڌ تي قابض ٿيو. هن سپاهين خواه رعيت کي سهڻي نموني سان راضي رکيو. ڪيبڪ، فرخ *۽ تيمور جھڙا ارغوني امير ـــــــــ باوجود انهيءَ جي ته پاڻ کيس حڪومت لاءِ چونڊيو هئائون، اڪثر شراب پي، نشي جي حالت ۾ سندس حويليءَ تي ڪاهي ايندا هئا. اهڙو ڪوبه ڏينهن ڪونه گذريو هو، جنهن ۾ هن جي دروازي کي نيزن ۽ ڪهاڙين سان ڪٽي، مرزا شاھ حسن جي ڇڏيل خزاني مان حصو نه گھرندا هئا، مگر هو دانائي سان همدردي ڪري کين چوندو هو ته ”خزانو توهان جي ملڪيت آهي، پر اسان ڌارئين ملڪ ۾ آهيو ۽ اسان کي خزانو ضرور گھرجي، جو ڏکئي وقت ڪم اچي: جيڪڏهن توهان کڻي وندا ته شراب ۽ معشوقن تي صرف ڪري ڇڏيندا.“ آخرڪار سندس پٽن ــــــ مرزا محمد باقي، مرزا محمد صالح، جان بابا ۽ غالب ماڻهو گڏ ڪيا، ۽ هر هڪ ملا بهبود، شبرنگخان، ملا صالح، فتح خان ۽ ٻين ڪمائتن ماڻهن جي سرداريءَ هيٺ اهڙو ته منظم ۽ تيار ٿيو، جو ارغون خود ريسون ڪرڻ لڳا. ليڪن ميان محمد باقي ۽ محمد صالح ۾ مخالف پيدا ٿي پئي. مرزا صالح وڏو بهادر هو، تنهنڪري نهايت شان شوڪت پيدا ڪري، پيءُ کي بيدخل بنائي ويهاري ڇڏيو هئائين. هن مرزا باقيءَ کي جلاوطن ڪري ڪڇ ڏانهن ڪڍي ڇڏيو. هوڏانهن مرزا جان بابا سميجن جي جھنگل ۾ ڀٽڪندو رهيو. مرزا باقي ناواقفيت سببان ڪڇ ۾ پهريائين ڏاڍيون تڪليفون ڏٺيون.
ڪجھ عرصي کان پوءِ مرزا باقي ۽ مرزا صالح جي وچ ۾ جنگون ٿي جنهن ۾ آخري فتح مرزا باقيءَ جي ٿي. مرزا عيسى جڏهن سيوستان کي فتح ڪرڻ لاءِ نڪتو ته پٺيان فرنگين ”گوا بندر“ کان ”لاهري“ بندر تي آيا. ملڪ کي مالڪ کان خالي ڏسي، شهر ۾ گھڙي پيا ۽ جمعي جي ڏينهن نماز وقت جامع مسجد فرخ ۽ ٻين جاين تي ڏاڍي خونريزي ڪيائون ـــــــــ رت ندين جي شڪل ۾ وهڻ شروع ٿي ويو. جڏهن اهي ڳالهيون مرزا عيسى ٻڌيون ته ملڪ جون حدون محمود خان جي حوالي ڪري، ٺٽي روانو ٿي ويو. بهرحال فرنگيءَ، مرزا عيسى جي اچڻ جو ٻڌي، ٺٽي جي شهر کي ڦري، گھٽين ۽ گھرن ۾ بارود وجھي باه ڏيئي، بچي نڪري ويا. مرزا عيسى جنهن وقت پهتو، اُن وقت ٺٽي مان باھ جا اُلا ۽ دونهين جا ڪارا ڪڪر پئي نظر آيا.
قسط 1
سنڌ جيڪا تاريخ جي هڪ امير ترين مملڪت رهي آهي، پنهنجي ارتقا کان وٺي هيل تائين سدائين ڏکن جي ڏيل ۾ پيئي پِسي آهي. سنڌ تي ڪيترن ئي ڌارين قومن ڪاهون ڪيون جنن مان صرف ڪجھ جي اسان کي خبر آهي ۽ ڪيترن ئي ڪاهن جي باري ۾ اسين ڪجھ به نٿا ڄاڻون.
سنڌ دراصل برصغير جو هڪ اهڙو علائقو آهي، جنهن کي قدرت هزارن ورهين کان زرخيز، لائق آباد زمين ۽ سنڌو درياھ جي اڪيچار پاڻيءَ ۽ سمنڊ جي ڪناري سان پئي نوازيو آهي. جنهن ڪري هتي جي رهاڪن گھڻي وقت اڳ کان شهريت ۽ تهذيب جا درجا طئي ڪرڻ شروع ڪيا هئا. آثارِ قديمه جي کوٽائي جي تاريخ مان پتو پوي ٿو ته اٽڪل پنجن هزارن ورهين کان هن ملڪ دنيا جي قديم تهذيبن؛ جھڙوڪ مصر، سمير، اَسيريا ۽ بابل وغيره ملڪن جي تهذيب جي وقت کان وٺي، تهذيب ۽ تمدن طرف وک وڌائي آهي.
تاريخدانن جو چوڻ آهي ته هتي جا قديم رهاڪو، جن تهذيب ۽ تمدن جا مرحلا طئي ڪيا هئا، تن مان ڪيترا درواڙي نسل سان واسطو رکندا هئا. اٽڪل 15 سؤ ورهيه اُهي ماڻهو سنڌ تي حاوي رهي، ترقي ڪندا رهيا. ان کان پوءِ اٽڪل 17 سؤ ورهيه (ق.م) يعني 37 سؤ ورهيه اڳي، وچ ايشيا کان آريا قوم جا ڪثير تعداد ماڻهو لڏي، هتي اچڻ شروع ٿيا. انهن درواڙي قوم جي ماڻهن مان ڪن کي ڌڪي، سنڌ کان ڌار ڪري ڏکڻ هند طرف روانو ڪيو، ته ڪي اُنهن سان وڙهندي وڙهندي پنهنجي سنڌ خاطر مارجي ويا. ۽ باقي جي نه پنهنجي جيجل کي ڇڏي سگھيا ۽ نه ئي وڙهي سگھيا، سي نئين آيل قوم جا غلام بنجي، اَڇوتن ۽ داسن جي درجي تي وڃي پهتا. نون آيل ماڻهن اڳوڻن دراوڙي ماڻهن جي جاين تي قبضو ڪري، نئين شهريت ۽ ڪلچر برپا ڪيو. اهڙي طرح سنڌ جي هاڻوڪن رهاڪو ماڻهن ۾ درواڙن (ڀونچ نسل) جي ماڻهن ۽ آريا قوم ٻنهي جي تهذيبن جي ملات جا آثار پرکي سگھجن ٿا.
شروع کان وٺي سونهاري سنڌ جا رهاڪو امن پسند هئا ۽ امن پسند رهيا. شايد انهيءَ جي ڪري وقت به وقت طاقتور جنگجو ٻاهرين سامراجي قوتن جي حملن هنن کي پست ڪري ڇڏيو. جي چِتائي ڏسجي ته سنڌ گھڻي وقت کان ٻاهرين سامراجي طاقتن ۽ مڪاني رهاڪن جي درميان تصادم جو ميدانِ ڪارزار پئي رهيو آهي.
ڌارين جي ڪاهن جي باري ۾ اسان کي صرف مصرين جي ڪاهن کان وٺي هيل تائين جي خبر آهي. انهيءَ کان اڳ واري زماني جي ڪنهن کي به خبر ناهي. البت هِتي اسين صحيح طور تي عربن جي ڪاهن کان سنڌ جي سُورن جي تذڪري جي ابتدا ڪنداسين.
حضرت عيسى کان پنج هزار ورهيه اڳ مصر دنيا ۾ تهذيب ۽ تمدن جو مرڪز هو. 14 صديون ق.م ٿيبس جي فرعونن مان راميس ثاني ۽ اسيرز هندوستان تي حملا ڪيا ۽ سنڌ تي به قبضو ڪيائون. مصرين جي ڪاهن بابت اسان کي وڌيڪ ڄاڻ نه آهي پر ايترو قياس ڪري سگھجي ٿو ته قديم زماني ۾ جڏهن انسانيت جي ڪا وقعت نه هوندي هئي تڏهن فرعونن جي ڪاهن سان سنڌ جي ڪهڙي حالت ٿئي هوندي ۽ هِتي ڪيتري تباهي ۽ بربادي ٿئي هوندي. انهيءَ جو صرف تصور ئي ڪري سگھجي ٿو.
مصرين کان پوءِ ڪلدانين ڪاھ ڪئي. هُنن کان پوءِ بابل ۽ اشور وارن ڪاهون ڪيون. بابل جو بنياد نمرود وڌو هو. بابل وارن به سنڌ تي ڪافي عرصو پنهنجو قبضو جاري رکيو ۽ پوءِ ايرانين جا ڪاهن جي ڪري بابل ويران ٿي ويو ۽ ائين سنڌ ايرانين جي قبضي هيٺ اچي وئي.
ايرانين هفتِ اقليم تي شهنشاهي ڪئي. سنڌ به ايران جو صوبو هو. فردوسيءَ شاهنامه ۾ هنڌ، سنڌ، ڪابل، ڪشمير، ملتان، سندل ۽ چندل ايراني شهنشاهت جا مقبوضات ڏيکاريا آهن. ايران کي سنڌ جي صوبي مان 1،078،272 پائونڊ ساليانو آمدني ملندي هئي. (ايران جو بادشاھ دارا هو. جيڪو تاريخ ۾ هڪ سفاڪ ۽ ظالم بادشاھ طور سڃاتو وڃي ٿو.)
تنهن کان پوءِ سڪندر مقدونيءَ اربيلا جي خونريز معرڪيءَ ۾، دارا اعظم (ايراني بادشاھ) کي شڪست ڏني ۽ وچ ايشيا ۽ ڪابل تي قبضو ڪيو. سڪندر سال 327 ق.م جي اپريل مهيني کان پوءِ هندوڪش پار ڪري هندستان جو رستو ورتو، ۽ سنڌو نديءَ جي الهندي وارين جابلو قومن تي ضابطي آڻڻ ۾ هن کي سڄو سارو سال اتي گذارڻُ پيو. هن جي لشڪر نيٺ وڃي مارچ سن 326 ق.م ۾ ”اوهند“ وٽان سنڌو ندي پار ڪئي. اهڙي ريت هُن سنڌ کي، دريائن جي سنگم کان وٺي ويندي سمنڊ تائين، پنهنجي شهنشاهت جي هڪ ئي ماتحت صوبي جي حيثيت ڏيئي ڇڏي.
*عربن جو ڪاهون
عربن جي ڪاهن بابت اِها ڳالھ مِلي ٿي ته اُهي حملا صرف اسلام جي فروغ لاءِ هئا. اِها ڳالھ روزِ روشن جيان پڌري آهي ته عربن کي مذهبي تعليم سان حضرت محمد صلعم روشناس ڪرائي، انهن مان اختلاف دور ڪري، کين متحد قوم بنائڻ لاءِ قدم کنيو هو. عربن جون ڪاهون اسلام جي فروغ متعلق صرف ۽ صرف حضرت عمر ۽ حضرت عثمان رضه جي دؤر ۾ ٿيون. البت انهن کان پوءِ واري دؤر يعني بني اميه جي دؤر ۾ ٿيل ڪاهن جي مقصد کي اسلام جو فروغ نٿو چئي سگھجي.
پهرين ڪاھ
حضرت عمر رضه سامونڊي ڪاهُن جي خلاف هو، مگر جنهن صورت ۾ عربن جو واپار هندستان سان هزارين ورهين کان جاري هو، ان ڪري واپار جي حفاظت لاءِ بحرين جي عامل عثمان بن ابي عاصي ثقفيءَ پنهنجي ڀاءُ حڪم کي جھازن جي دستي سان سنڌ جي بندر ٿاڻي ڏانهن موڪليو. جيتوڻيڪ ان ۾ مسلمان ڪامياب ٿيا، مگر حضرت عمر رضه عثمان کي لکيو: ”قسم آهي خدائ لايزال جو، جيڪڏهن هي مسلمان ڪنهن آفت جو شڪار ٿين ها، ته هنن جو عيوضو آءُ تنهنجي قوم کان وٺان ها!“
ٻيو حملو:
خليفته المسلمين جي سختيءَ هوندي به عثمان ثقفي پهنجي ارادي کان باز نه آيو. هن پنهنجي ڀاءُ مغيره کي جھازن جي دستي سان ديبل ڏانهن مُڪو. ”چچ نامه“ جي بيان موجب، مغيره ديبل جي حاڪم ساميا بن ديوائج سان وڙهندي وڙهندي شهيد ٿيو.
ٽيون حملو:
عثمان ثقفيءَ جي ڀاءُ حڪم ٻيو گھمرو گجرات جي بندر ڀڙوج (بروص) تي ڪاھ ڪئي.
چوٿون حملو:
سنه 38ھ ڌاري خلافت حيدريءَ جي زماني ۾ حارث بن مره عبدي ڪوڪن جي ڪناري تي، ٿاڻي تي سامونڊي حملو ڪيو ۽ لاتعداد سنڌي قيدي هٿ ڪري سلامتيءَ سان موٽيو. بلاذريءَ جو بيان آهي ته هر هڪ عرب فوجيءَ کي مالِ غنيمت جي حصي ۾ سؤ سؤ سنڌي غلام هٿ آيا. سامونڊي حملن کان سواءِ عربن خشڪي جي رستي به سنڌ تي حملا ڪيا.
بني اُميه جو دؤر، انهن جي سنڌ تي ڪاھ ۽ راجا ڏاهر:
بني اُميه جي دؤر ۾ سنڌ تي جيڪا ڪاھ حجاج بن يوسف ڪرائي هئي تنهن بابت مؤرخن جا مختلف رايا آهن. ڪن جي خيال ۾ راجا ڏاهر هڪ وطن پرست هو. هُن جيڪا ويڙھ ڪئي اُها هن پنهنجي سنڌڙي کي بچائڻ لاءِ ڪئي هئي. تنهن ڪري هو هڪ قومي هيرو آهي. پر ٻين جي رائي ۾ راجا ڏاهر اسلام دشمن ۽ ڪافر راجا هو. اُنهن جي نزديڪ محمد بن قاسم هڪ هيرو مڃيو وڃي ٿو. جنهن هن ننڍي کنڍ ۾ اسلام کي پکيريو. پر ان سلسلي ۾ اِها غلط فهمي آهي ته اسلام محمد بن قاسم کان پکڙيو بلڪه سنڌ ۾ اسلام جي ابتدا ان کان ڪافي اڳ ٿي چڪي هئي. برصغير ۾ اسلام عرب واپارين جي ذريعي پکڙيو جيڪي سنڌ سان سامونڊي رستيءَ ذريعي واپار ڪندا هئا.
جنهن وقت عربن سنڌ تي ڪاهون ڪيون اُن وقت سنڌ تي راءِ گھراڻي جي حاڪم راجا ڏاهر جي حڪومت هئي. ديبل تي محمد بن قاسم جي ڪاھ متعلق مؤرخن جا ٻه مختلف رايا آهن. اسين هيٺ اُهي ٻيئي ڏيون ٿا.
سنڌ جي تاريخ جي هڪ مستند ڪتاب جنت السنڌ جو مؤرخ مولائي شيدائي لکي ٿو ته انهيءَ وقت اسلامي سلطنت جون حدون سنڌ جي سرحدن تائين پهتيون هيون. ڪابل، قنڌار، سيستان، جھالاوان ۽ مڪران اسلامي جھنڊن هيٺ اچي ويا هئا. ملتان، پنجاب ۽ ڪڇيءَ جا ميدان فاتح عربن جي گھوڙن لاءِ جولانگاه بنجي چڪا هئا، پر عربي حڪومت جي سنڌ تي ڪاھ ڪرڻ جي هرگز مرضي ڪانه هئي. ڏاهر عربن کي سنڌ تي ڪاھ ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو. جنگِ قادسيه ۾ شڪست کائڻ کان پوءِ ڪيترن مجوسين سنڌ ۾ پناه ورتي هئي، جي ڏاهر کي اسلامي سلطنت خلاف ڀڙڪائي رهيا هئا. علافي ڀائرن جي سازشن ۽ ديبل تي سرانديپ جي جھازن جي لٽجي وڃڻ ڪري دمشق ۽ الور جا تعلقات ٽٽي پيا. انهن ئي جھڳڙن جي ڪري عربن سنڌ تي ڪاھ ڪئي ۽ ديبل کي فتح ڪيو.
جڏهن ته ٻئي طرف ڪجھ مؤرخن جي مطابق راجا ڏاهر سنڌ جو هڪ هيرو آهي.
جي.ايم سيد پنهنجي ڪتاب ”سنڌو جي ساڃاھ“ ۾ بيان ڪري ٿو ته حضرت علي، نبي جو سوٽ ۽ نياڻو، جڏهن حڪومت جو مالڪ ٿيو ته بني اُميه ان جي پوئلڳي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، نيٺ اُن کي شهيد ڪرايائون. امير معاويي پوءِ حڪومت پنهنجي حوالي ۾ وٺي، پنهنجي پٽ يزيد لاءِ بيعت وٺائڻ شروع ڪئي. جڏهين يزيد تخت تي ويٺو ته اُن امام حسين کان زوري بيعت وٺڻ گھري، پر امام سڳوري جي اِنڪار ڪرڻ تي هُن کي عزيز اقربا سميت، شهيد ڪرائي، سندس سر مبارڪ نيزي تي گھمارايو ۽ اهلِ بيت ڪرام جي بيعزتي ڪرائي. حضرت عبدالله بن زبير کي ڪعبي شريف ۾ قتل ڪرائي، ٿنڀي ۾ ٽنگائي ڇڏيو. ڪوفي جي مسجد ۾ بني اميه جي سپهه سالار حجاج بن يوسف، هزارين مسلمانن کي جمعي نماز مهل قتل ڪرايو، ۽ پوءِ ڪعبي تي پٿر اُڇلارائي، اُن کي نقصان پهچارايو. اُنهن جو ڪم ڦرلٽ، عيش عشرت، شرابخوري ۽ بدڪرداري هئا.
( اُنهن جي دؤر ۾ سر به وڏي سفارش سان لهندو هو. حضرت عبدالله بن زبير رضه جيڪو حضرت علي کان پوءِ خليفو ٿيو ۽ جنهن کي مڪي شريف تي بمباري ڪرائي جلائيندڙ، صحابه ڪرام ۽ ٻين لکين مسلمانن جي قاتل، سنڌ تي چڙهائي ڪرائيندڙ ۽ اسلامي تاريخ جي چنگير، حجاج بن يوسف، شهيد ڪرائي، کيس سوريءَ تي چاڙهي ڇڏيو، تنهن جي لاش کي ڪيترن ڏينهن بعد به ٽنگيل ڏسي، ماڻس بيبي اسماء رضه هي دل ڏاريندڙ مشهور جملو چيو هو : ”هي شهسوار اڃا گھوڙي تان نه لٿو آهي!“ سوار ڏينهنَ جا ڏينهن گھوڙي تان نه لٿو. حڪم ڪونه هو. تنهن وقت ۾ عوام جي حقن جي ڳالھ ڪرڻ يا سياسي اختلاف رکڻ واري کي تلوار جي هڪ ڌڪ سان سسي لاهي يا ڦاسيءَ جي جھٽڪي سان پورو ڪرڻ جي نرم سزا ڪا ورلي ۽ وڏيءَ سفارش ۽ اثر رسوخ سان ملندي هئي. ) لطيف سائين چوي ٿو ته:
حقيقت هن حال جِي، جي ظاهر ڪريان ذري،ته لڳي ماٺ مِرن کي، ڏونگر پون ڏري،وڃن وڻ ٻري، اوڀر اڀڙي ڪين ڪي. (لطيف)
اُهي صحيح طور مسلمان ئي ڪونه هئا. تن لاءِ چوڻ ته اُنهن اسلام جي فروغ لاءِ جنگيون ڪيون هيون، سراسر ڌوڪو ۽ فريب آهي. هڪ پارسي مقولو آهي ته ”جو پاڻ گمراھ آهي، سو ٻين جي ڪهڙي رهبري ڪري سگھندو!“ اُن ڪري، جنهن صورت هو ظالم، غاصب ۽ بداخلاق هئا، ته اُنهن جي جنگين کي جھادِ اسلامي قرار ڏيڻ، اسلام جي بي عزتي آهي.
سنڌ تي بني اميه جي ڪاهن جا ڪيترائي دليل ڏنا وڃن ٿا. ٻيون دليل ته سرانديپ (سيلون يا سري لنڪا) جي طرف کان موڪليل ٻانهين ۽ تحفن جي کسجڻ جو انتقام وٺڻ، به من گھڙت ۽ غلط آهي. جي کڻي اِها قبول به ڪجي ته واقعي دريائي ڦورن اُهي زالون يا تحفا ڦر ڪيا هئا، ته اُن لاءِ راجا ڏاهر کي ڪهڙيءَ طرح ڏوهاري ٺهرائي سگھجي ٿو. سو به مفت جي مال لاءِ جنگ ڪري، ملڪ فتح ڪرڻ ڪهڙيءَ طرح جائز ٿي سگھي ٿو!
انهيءَ حوالي سان ٽيون دليل ته ڏاهر ڪجھ باغين کي سنڌ ۾ جاءِ ڏني تنهن ڪري اُنهن کي پڪڙڻ لاءِ سنڌ تي حملو ڪيو ويو. انهيءَ جي جواب ۾ ته محمد بن علافيءَ، قبيلي سميت، حجاج بن يوسف جي ظلم کان تنگ ٿي، راجا ڏاهر وٽ اچي پناھ ورتي هئي. اُن کي موٽائڻ جي گُهر کي راجا ڏاهر رد ڪري ڇڏيو هو، جو هن جو چوڻ هو ته ملڪ جي دستور موجب سام (مهماني) ۾ ورتل ماڻهوءَ کي موٽائڻ لامناسب هو. ۽ انهيءَ صورت ۾ ته هُو ظالمن جي ظلم کان بچڻ لاءِ اچي پناھ گھُري ته پوءِ اسين ڪئين انهيءَ کي ظالمن جي حوالي ڪنداسين.
راجا ڏاهر جي ملڪ ۾ رواداريءَ سبب سڀنيءَ مذهبن جا ماڻهو رهندا هئا. اُنهن کي مذهبي آزادي حاصل هئي. اُتي هندن جا مندر هئا. پارسين جا آتشڪدا هئا، ٻڌ ڌرم وارن جون خانقاهون هيون ۽ مسلمانن جون مسجدون هيون. هوڏانهن، بني اُميه جي عرب حاڪمن جي اِها حالت هئي، جو هنن رسول صلعم جي اولاد کي به اختلاف راءِ يا بيعت نه ڪرڻ ڪري شهيد ڪري ڇڏيو. سندن ظلمن جو ثبوت ڏيڻ ائين آهي جئين سج جي روشنيءَ جو ثبوت ڏيڻ. ان ڪري کين هيءَ رحمدل راجا، ڪهڙي طرح آيل مهمان موٽائي ڏيئي سگھيو ٿي. راجا ڏاهر ته خود امام حسين کي چوائي موڪليو هو ته جيڪڏهن عربن جي ملڪ ۾ کين اَمن سان رهڻ نٿو ڏنو وڃي، ته سنڌ ۾ اچي پناھ وٺي سگھن ٿا. اَمام عالي مقام جي اولاد، سندن اهل النساءِ سميت، ڪوفي کان سنڌ طرف اچڻ جي ويچار ڪرڻ جو مکيه ڪارڻ اهو هو. مولانا ابوالڪلام آزاد، پنهنجي ڪتاب ”انسانيت موت جي دروازي تي“ ۽ مولانا سيد سليمان ندويءَ پنهنجي ڪتاب ”عرب و هند ڪي تعلقات“ ۾ لکيو آهي ته ”امام صاحب يزيد جي عملدارن کي چيو هو ته کيس اجازت ڏني وڃي ته هو سنڌ طرف هليو وڃي.“
اهڙي صورت ۾ ڏاهر کي ظالم، اسلام دشمن ۽ ٻيا اهڙا القاب ڏيڻ صرف ۽ صرف هڪ پروپيگڊا آهي. دراصل تاريخ اُها ناهي جيڪا اسين پڙهون ٿا. جيڪا تاريخ اڄ اسان وٽ عام آهي انهيءَ ۾ ڪافي حد تائين ڪوڙ ۽ وقت جي حاڪمن جي مرضي مطابق لکيل آهي. هن ۾ ڏينهن کي رات ۽ رات کي ڏينهن ڪري ڏيکاريو وڃي ٿو. ظالم کي مظلوم ۽ مظلوم کي ظالم ڪري سڏيو ويو آهي. ڦوروئن ۽ ڌاڙيلن کي سخي ۽ ڏاتار ڪوٺيو ويو آهي. نام نهاد تاريخي ڪهاڻين ۽ تاريخي ناولن ۾ ٻيون سڀ ڳالهيون آهن سواءِ انهن ٻه ٽَڪا اصلي ڳالهين جي، جيڪي ان دور جي تاريخين ۾ قسمت سانگيءَ لکجي ويون آهن.
اڳين قسط ۾ اسان سنڌ تي ڌارين جي قبضن متعلق ڪجھه وڌيڪ ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪنداسين.
مددگاري ڪتاب: جنت السنڌ، تحفته الڪرام، سنڌوءَ جي ساڃاھه
سنڌ دراصل برصغير جو هڪ اهڙو علائقو آهي، جنهن کي قدرت هزارن ورهين کان زرخيز، لائق آباد زمين ۽ سنڌو درياھ جي اڪيچار پاڻيءَ ۽ سمنڊ جي ڪناري سان پئي نوازيو آهي. جنهن ڪري هتي جي رهاڪن گھڻي وقت اڳ کان شهريت ۽ تهذيب جا درجا طئي ڪرڻ شروع ڪيا هئا. آثارِ قديمه جي کوٽائي جي تاريخ مان پتو پوي ٿو ته اٽڪل پنجن هزارن ورهين کان هن ملڪ دنيا جي قديم تهذيبن؛ جھڙوڪ مصر، سمير، اَسيريا ۽ بابل وغيره ملڪن جي تهذيب جي وقت کان وٺي، تهذيب ۽ تمدن طرف وک وڌائي آهي.
تاريخدانن جو چوڻ آهي ته هتي جا قديم رهاڪو، جن تهذيب ۽ تمدن جا مرحلا طئي ڪيا هئا، تن مان ڪيترا درواڙي نسل سان واسطو رکندا هئا. اٽڪل 15 سؤ ورهيه اُهي ماڻهو سنڌ تي حاوي رهي، ترقي ڪندا رهيا. ان کان پوءِ اٽڪل 17 سؤ ورهيه (ق.م) يعني 37 سؤ ورهيه اڳي، وچ ايشيا کان آريا قوم جا ڪثير تعداد ماڻهو لڏي، هتي اچڻ شروع ٿيا. انهن درواڙي قوم جي ماڻهن مان ڪن کي ڌڪي، سنڌ کان ڌار ڪري ڏکڻ هند طرف روانو ڪيو، ته ڪي اُنهن سان وڙهندي وڙهندي پنهنجي سنڌ خاطر مارجي ويا. ۽ باقي جي نه پنهنجي جيجل کي ڇڏي سگھيا ۽ نه ئي وڙهي سگھيا، سي نئين آيل قوم جا غلام بنجي، اَڇوتن ۽ داسن جي درجي تي وڃي پهتا. نون آيل ماڻهن اڳوڻن دراوڙي ماڻهن جي جاين تي قبضو ڪري، نئين شهريت ۽ ڪلچر برپا ڪيو. اهڙي طرح سنڌ جي هاڻوڪن رهاڪو ماڻهن ۾ درواڙن (ڀونچ نسل) جي ماڻهن ۽ آريا قوم ٻنهي جي تهذيبن جي ملات جا آثار پرکي سگھجن ٿا.
شروع کان وٺي سونهاري سنڌ جا رهاڪو امن پسند هئا ۽ امن پسند رهيا. شايد انهيءَ جي ڪري وقت به وقت طاقتور جنگجو ٻاهرين سامراجي قوتن جي حملن هنن کي پست ڪري ڇڏيو. جي چِتائي ڏسجي ته سنڌ گھڻي وقت کان ٻاهرين سامراجي طاقتن ۽ مڪاني رهاڪن جي درميان تصادم جو ميدانِ ڪارزار پئي رهيو آهي.
ڌارين جي ڪاهن جي باري ۾ اسان کي صرف مصرين جي ڪاهن کان وٺي هيل تائين جي خبر آهي. انهيءَ کان اڳ واري زماني جي ڪنهن کي به خبر ناهي. البت هِتي اسين صحيح طور تي عربن جي ڪاهن کان سنڌ جي سُورن جي تذڪري جي ابتدا ڪنداسين.
حضرت عيسى کان پنج هزار ورهيه اڳ مصر دنيا ۾ تهذيب ۽ تمدن جو مرڪز هو. 14 صديون ق.م ٿيبس جي فرعونن مان راميس ثاني ۽ اسيرز هندوستان تي حملا ڪيا ۽ سنڌ تي به قبضو ڪيائون. مصرين جي ڪاهن بابت اسان کي وڌيڪ ڄاڻ نه آهي پر ايترو قياس ڪري سگھجي ٿو ته قديم زماني ۾ جڏهن انسانيت جي ڪا وقعت نه هوندي هئي تڏهن فرعونن جي ڪاهن سان سنڌ جي ڪهڙي حالت ٿئي هوندي ۽ هِتي ڪيتري تباهي ۽ بربادي ٿئي هوندي. انهيءَ جو صرف تصور ئي ڪري سگھجي ٿو.
مصرين کان پوءِ ڪلدانين ڪاھ ڪئي. هُنن کان پوءِ بابل ۽ اشور وارن ڪاهون ڪيون. بابل جو بنياد نمرود وڌو هو. بابل وارن به سنڌ تي ڪافي عرصو پنهنجو قبضو جاري رکيو ۽ پوءِ ايرانين جا ڪاهن جي ڪري بابل ويران ٿي ويو ۽ ائين سنڌ ايرانين جي قبضي هيٺ اچي وئي.
ايرانين هفتِ اقليم تي شهنشاهي ڪئي. سنڌ به ايران جو صوبو هو. فردوسيءَ شاهنامه ۾ هنڌ، سنڌ، ڪابل، ڪشمير، ملتان، سندل ۽ چندل ايراني شهنشاهت جا مقبوضات ڏيکاريا آهن. ايران کي سنڌ جي صوبي مان 1،078،272 پائونڊ ساليانو آمدني ملندي هئي. (ايران جو بادشاھ دارا هو. جيڪو تاريخ ۾ هڪ سفاڪ ۽ ظالم بادشاھ طور سڃاتو وڃي ٿو.)
تنهن کان پوءِ سڪندر مقدونيءَ اربيلا جي خونريز معرڪيءَ ۾، دارا اعظم (ايراني بادشاھ) کي شڪست ڏني ۽ وچ ايشيا ۽ ڪابل تي قبضو ڪيو. سڪندر سال 327 ق.م جي اپريل مهيني کان پوءِ هندوڪش پار ڪري هندستان جو رستو ورتو، ۽ سنڌو نديءَ جي الهندي وارين جابلو قومن تي ضابطي آڻڻ ۾ هن کي سڄو سارو سال اتي گذارڻُ پيو. هن جي لشڪر نيٺ وڃي مارچ سن 326 ق.م ۾ ”اوهند“ وٽان سنڌو ندي پار ڪئي. اهڙي ريت هُن سنڌ کي، دريائن جي سنگم کان وٺي ويندي سمنڊ تائين، پنهنجي شهنشاهت جي هڪ ئي ماتحت صوبي جي حيثيت ڏيئي ڇڏي.
*عربن جو ڪاهون
عربن جي ڪاهن بابت اِها ڳالھ مِلي ٿي ته اُهي حملا صرف اسلام جي فروغ لاءِ هئا. اِها ڳالھ روزِ روشن جيان پڌري آهي ته عربن کي مذهبي تعليم سان حضرت محمد صلعم روشناس ڪرائي، انهن مان اختلاف دور ڪري، کين متحد قوم بنائڻ لاءِ قدم کنيو هو. عربن جون ڪاهون اسلام جي فروغ متعلق صرف ۽ صرف حضرت عمر ۽ حضرت عثمان رضه جي دؤر ۾ ٿيون. البت انهن کان پوءِ واري دؤر يعني بني اميه جي دؤر ۾ ٿيل ڪاهن جي مقصد کي اسلام جو فروغ نٿو چئي سگھجي.
پهرين ڪاھ
حضرت عمر رضه سامونڊي ڪاهُن جي خلاف هو، مگر جنهن صورت ۾ عربن جو واپار هندستان سان هزارين ورهين کان جاري هو، ان ڪري واپار جي حفاظت لاءِ بحرين جي عامل عثمان بن ابي عاصي ثقفيءَ پنهنجي ڀاءُ حڪم کي جھازن جي دستي سان سنڌ جي بندر ٿاڻي ڏانهن موڪليو. جيتوڻيڪ ان ۾ مسلمان ڪامياب ٿيا، مگر حضرت عمر رضه عثمان کي لکيو: ”قسم آهي خدائ لايزال جو، جيڪڏهن هي مسلمان ڪنهن آفت جو شڪار ٿين ها، ته هنن جو عيوضو آءُ تنهنجي قوم کان وٺان ها!“
ٻيو حملو:
خليفته المسلمين جي سختيءَ هوندي به عثمان ثقفي پهنجي ارادي کان باز نه آيو. هن پنهنجي ڀاءُ مغيره کي جھازن جي دستي سان ديبل ڏانهن مُڪو. ”چچ نامه“ جي بيان موجب، مغيره ديبل جي حاڪم ساميا بن ديوائج سان وڙهندي وڙهندي شهيد ٿيو.
ٽيون حملو:
عثمان ثقفيءَ جي ڀاءُ حڪم ٻيو گھمرو گجرات جي بندر ڀڙوج (بروص) تي ڪاھ ڪئي.
چوٿون حملو:
سنه 38ھ ڌاري خلافت حيدريءَ جي زماني ۾ حارث بن مره عبدي ڪوڪن جي ڪناري تي، ٿاڻي تي سامونڊي حملو ڪيو ۽ لاتعداد سنڌي قيدي هٿ ڪري سلامتيءَ سان موٽيو. بلاذريءَ جو بيان آهي ته هر هڪ عرب فوجيءَ کي مالِ غنيمت جي حصي ۾ سؤ سؤ سنڌي غلام هٿ آيا. سامونڊي حملن کان سواءِ عربن خشڪي جي رستي به سنڌ تي حملا ڪيا.
بني اُميه جو دؤر، انهن جي سنڌ تي ڪاھ ۽ راجا ڏاهر:
بني اُميه جي دؤر ۾ سنڌ تي جيڪا ڪاھ حجاج بن يوسف ڪرائي هئي تنهن بابت مؤرخن جا مختلف رايا آهن. ڪن جي خيال ۾ راجا ڏاهر هڪ وطن پرست هو. هُن جيڪا ويڙھ ڪئي اُها هن پنهنجي سنڌڙي کي بچائڻ لاءِ ڪئي هئي. تنهن ڪري هو هڪ قومي هيرو آهي. پر ٻين جي رائي ۾ راجا ڏاهر اسلام دشمن ۽ ڪافر راجا هو. اُنهن جي نزديڪ محمد بن قاسم هڪ هيرو مڃيو وڃي ٿو. جنهن هن ننڍي کنڍ ۾ اسلام کي پکيريو. پر ان سلسلي ۾ اِها غلط فهمي آهي ته اسلام محمد بن قاسم کان پکڙيو بلڪه سنڌ ۾ اسلام جي ابتدا ان کان ڪافي اڳ ٿي چڪي هئي. برصغير ۾ اسلام عرب واپارين جي ذريعي پکڙيو جيڪي سنڌ سان سامونڊي رستيءَ ذريعي واپار ڪندا هئا.
جنهن وقت عربن سنڌ تي ڪاهون ڪيون اُن وقت سنڌ تي راءِ گھراڻي جي حاڪم راجا ڏاهر جي حڪومت هئي. ديبل تي محمد بن قاسم جي ڪاھ متعلق مؤرخن جا ٻه مختلف رايا آهن. اسين هيٺ اُهي ٻيئي ڏيون ٿا.
سنڌ جي تاريخ جي هڪ مستند ڪتاب جنت السنڌ جو مؤرخ مولائي شيدائي لکي ٿو ته انهيءَ وقت اسلامي سلطنت جون حدون سنڌ جي سرحدن تائين پهتيون هيون. ڪابل، قنڌار، سيستان، جھالاوان ۽ مڪران اسلامي جھنڊن هيٺ اچي ويا هئا. ملتان، پنجاب ۽ ڪڇيءَ جا ميدان فاتح عربن جي گھوڙن لاءِ جولانگاه بنجي چڪا هئا، پر عربي حڪومت جي سنڌ تي ڪاھ ڪرڻ جي هرگز مرضي ڪانه هئي. ڏاهر عربن کي سنڌ تي ڪاھ ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو. جنگِ قادسيه ۾ شڪست کائڻ کان پوءِ ڪيترن مجوسين سنڌ ۾ پناه ورتي هئي، جي ڏاهر کي اسلامي سلطنت خلاف ڀڙڪائي رهيا هئا. علافي ڀائرن جي سازشن ۽ ديبل تي سرانديپ جي جھازن جي لٽجي وڃڻ ڪري دمشق ۽ الور جا تعلقات ٽٽي پيا. انهن ئي جھڳڙن جي ڪري عربن سنڌ تي ڪاھ ڪئي ۽ ديبل کي فتح ڪيو.
جڏهن ته ٻئي طرف ڪجھ مؤرخن جي مطابق راجا ڏاهر سنڌ جو هڪ هيرو آهي.
جي.ايم سيد پنهنجي ڪتاب ”سنڌو جي ساڃاھ“ ۾ بيان ڪري ٿو ته حضرت علي، نبي جو سوٽ ۽ نياڻو، جڏهن حڪومت جو مالڪ ٿيو ته بني اُميه ان جي پوئلڳي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، نيٺ اُن کي شهيد ڪرايائون. امير معاويي پوءِ حڪومت پنهنجي حوالي ۾ وٺي، پنهنجي پٽ يزيد لاءِ بيعت وٺائڻ شروع ڪئي. جڏهين يزيد تخت تي ويٺو ته اُن امام حسين کان زوري بيعت وٺڻ گھري، پر امام سڳوري جي اِنڪار ڪرڻ تي هُن کي عزيز اقربا سميت، شهيد ڪرائي، سندس سر مبارڪ نيزي تي گھمارايو ۽ اهلِ بيت ڪرام جي بيعزتي ڪرائي. حضرت عبدالله بن زبير کي ڪعبي شريف ۾ قتل ڪرائي، ٿنڀي ۾ ٽنگائي ڇڏيو. ڪوفي جي مسجد ۾ بني اميه جي سپهه سالار حجاج بن يوسف، هزارين مسلمانن کي جمعي نماز مهل قتل ڪرايو، ۽ پوءِ ڪعبي تي پٿر اُڇلارائي، اُن کي نقصان پهچارايو. اُنهن جو ڪم ڦرلٽ، عيش عشرت، شرابخوري ۽ بدڪرداري هئا.
( اُنهن جي دؤر ۾ سر به وڏي سفارش سان لهندو هو. حضرت عبدالله بن زبير رضه جيڪو حضرت علي کان پوءِ خليفو ٿيو ۽ جنهن کي مڪي شريف تي بمباري ڪرائي جلائيندڙ، صحابه ڪرام ۽ ٻين لکين مسلمانن جي قاتل، سنڌ تي چڙهائي ڪرائيندڙ ۽ اسلامي تاريخ جي چنگير، حجاج بن يوسف، شهيد ڪرائي، کيس سوريءَ تي چاڙهي ڇڏيو، تنهن جي لاش کي ڪيترن ڏينهن بعد به ٽنگيل ڏسي، ماڻس بيبي اسماء رضه هي دل ڏاريندڙ مشهور جملو چيو هو : ”هي شهسوار اڃا گھوڙي تان نه لٿو آهي!“ سوار ڏينهنَ جا ڏينهن گھوڙي تان نه لٿو. حڪم ڪونه هو. تنهن وقت ۾ عوام جي حقن جي ڳالھ ڪرڻ يا سياسي اختلاف رکڻ واري کي تلوار جي هڪ ڌڪ سان سسي لاهي يا ڦاسيءَ جي جھٽڪي سان پورو ڪرڻ جي نرم سزا ڪا ورلي ۽ وڏيءَ سفارش ۽ اثر رسوخ سان ملندي هئي. ) لطيف سائين چوي ٿو ته:
حقيقت هن حال جِي، جي ظاهر ڪريان ذري،ته لڳي ماٺ مِرن کي، ڏونگر پون ڏري،وڃن وڻ ٻري، اوڀر اڀڙي ڪين ڪي. (لطيف)
اُهي صحيح طور مسلمان ئي ڪونه هئا. تن لاءِ چوڻ ته اُنهن اسلام جي فروغ لاءِ جنگيون ڪيون هيون، سراسر ڌوڪو ۽ فريب آهي. هڪ پارسي مقولو آهي ته ”جو پاڻ گمراھ آهي، سو ٻين جي ڪهڙي رهبري ڪري سگھندو!“ اُن ڪري، جنهن صورت هو ظالم، غاصب ۽ بداخلاق هئا، ته اُنهن جي جنگين کي جھادِ اسلامي قرار ڏيڻ، اسلام جي بي عزتي آهي.
سنڌ تي بني اميه جي ڪاهن جا ڪيترائي دليل ڏنا وڃن ٿا. ٻيون دليل ته سرانديپ (سيلون يا سري لنڪا) جي طرف کان موڪليل ٻانهين ۽ تحفن جي کسجڻ جو انتقام وٺڻ، به من گھڙت ۽ غلط آهي. جي کڻي اِها قبول به ڪجي ته واقعي دريائي ڦورن اُهي زالون يا تحفا ڦر ڪيا هئا، ته اُن لاءِ راجا ڏاهر کي ڪهڙيءَ طرح ڏوهاري ٺهرائي سگھجي ٿو. سو به مفت جي مال لاءِ جنگ ڪري، ملڪ فتح ڪرڻ ڪهڙيءَ طرح جائز ٿي سگھي ٿو!
انهيءَ حوالي سان ٽيون دليل ته ڏاهر ڪجھ باغين کي سنڌ ۾ جاءِ ڏني تنهن ڪري اُنهن کي پڪڙڻ لاءِ سنڌ تي حملو ڪيو ويو. انهيءَ جي جواب ۾ ته محمد بن علافيءَ، قبيلي سميت، حجاج بن يوسف جي ظلم کان تنگ ٿي، راجا ڏاهر وٽ اچي پناھ ورتي هئي. اُن کي موٽائڻ جي گُهر کي راجا ڏاهر رد ڪري ڇڏيو هو، جو هن جو چوڻ هو ته ملڪ جي دستور موجب سام (مهماني) ۾ ورتل ماڻهوءَ کي موٽائڻ لامناسب هو. ۽ انهيءَ صورت ۾ ته هُو ظالمن جي ظلم کان بچڻ لاءِ اچي پناھ گھُري ته پوءِ اسين ڪئين انهيءَ کي ظالمن جي حوالي ڪنداسين.
راجا ڏاهر جي ملڪ ۾ رواداريءَ سبب سڀنيءَ مذهبن جا ماڻهو رهندا هئا. اُنهن کي مذهبي آزادي حاصل هئي. اُتي هندن جا مندر هئا. پارسين جا آتشڪدا هئا، ٻڌ ڌرم وارن جون خانقاهون هيون ۽ مسلمانن جون مسجدون هيون. هوڏانهن، بني اُميه جي عرب حاڪمن جي اِها حالت هئي، جو هنن رسول صلعم جي اولاد کي به اختلاف راءِ يا بيعت نه ڪرڻ ڪري شهيد ڪري ڇڏيو. سندن ظلمن جو ثبوت ڏيڻ ائين آهي جئين سج جي روشنيءَ جو ثبوت ڏيڻ. ان ڪري کين هيءَ رحمدل راجا، ڪهڙي طرح آيل مهمان موٽائي ڏيئي سگھيو ٿي. راجا ڏاهر ته خود امام حسين کي چوائي موڪليو هو ته جيڪڏهن عربن جي ملڪ ۾ کين اَمن سان رهڻ نٿو ڏنو وڃي، ته سنڌ ۾ اچي پناھ وٺي سگھن ٿا. اَمام عالي مقام جي اولاد، سندن اهل النساءِ سميت، ڪوفي کان سنڌ طرف اچڻ جي ويچار ڪرڻ جو مکيه ڪارڻ اهو هو. مولانا ابوالڪلام آزاد، پنهنجي ڪتاب ”انسانيت موت جي دروازي تي“ ۽ مولانا سيد سليمان ندويءَ پنهنجي ڪتاب ”عرب و هند ڪي تعلقات“ ۾ لکيو آهي ته ”امام صاحب يزيد جي عملدارن کي چيو هو ته کيس اجازت ڏني وڃي ته هو سنڌ طرف هليو وڃي.“
اهڙي صورت ۾ ڏاهر کي ظالم، اسلام دشمن ۽ ٻيا اهڙا القاب ڏيڻ صرف ۽ صرف هڪ پروپيگڊا آهي. دراصل تاريخ اُها ناهي جيڪا اسين پڙهون ٿا. جيڪا تاريخ اڄ اسان وٽ عام آهي انهيءَ ۾ ڪافي حد تائين ڪوڙ ۽ وقت جي حاڪمن جي مرضي مطابق لکيل آهي. هن ۾ ڏينهن کي رات ۽ رات کي ڏينهن ڪري ڏيکاريو وڃي ٿو. ظالم کي مظلوم ۽ مظلوم کي ظالم ڪري سڏيو ويو آهي. ڦوروئن ۽ ڌاڙيلن کي سخي ۽ ڏاتار ڪوٺيو ويو آهي. نام نهاد تاريخي ڪهاڻين ۽ تاريخي ناولن ۾ ٻيون سڀ ڳالهيون آهن سواءِ انهن ٻه ٽَڪا اصلي ڳالهين جي، جيڪي ان دور جي تاريخين ۾ قسمت سانگيءَ لکجي ويون آهن.
اڳين قسط ۾ اسان سنڌ تي ڌارين جي قبضن متعلق ڪجھه وڌيڪ ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪنداسين.
مددگاري ڪتاب: جنت السنڌ، تحفته الڪرام، سنڌوءَ جي ساڃاھه
انٽرنيٽ تي هن وقت تائين موجود 50 فونٽس جيڪي ايم بي سنڌيءَ جي لاءِ تيار ڪيا ويا آهن، انهن سڀني جو ”ون ڪلڪ انسٽال“ سيٽ اپ ڊائون لوڊ ڪرڻ لاءِ هتي ڪلڪ ڪريو.
پروفيسر محبوب علي چنا :سيوستان يا سيوهڻ
جيڪڏهن تاريخ جي روشنيءَ ۾ سيوهڻ جو گذشته ماضي ڏسبو ته پڌري پٽ ظاهر ٿيندو ته سنڌو تهذيب جي پراچين کنڊراتي طبقي بعد، سيوهڻ جو درجو اچي ٿو. يعني سنڌ جي موجوده آباد شهرن ۾ سڀ کان قديم سيوهڻ آهي. هن شهر جو ذڪر فارسي قديم تاريخن خواھ تذڪرن جي ڪتابن ۾ آيل آهي. تاريخ سنڌ جي قديم سرچشمي، ”چچنامي“ ۾ ڄاڻايل آهي ته راءِ سهيرس بن ساهسي راءِ جي ڏينهن ۾ سنڌ ملڪ تي چار حڪمران مقرر ٿيل هئا. انهن مان هڪ سيوستان جي ”قصبه“ تي به حاڪم هو، جنهن جي هٿ ۾ ٻڌبه، جنگان، روجھاڻ، ڪوه پايه، ويندي مڪران جي حد تائين ملڪ هو. (ص 22) ”تاريخي معصومي“ به ان حقيقت کي دهرايو آهي. ”تحفته الڪرام“ جي صاحب سيوستان جو ذڪر هن طرح ڪيو آهي: ”هن کي سيوهڻ ۽ سهوڻ به سڏيندا آهن. پنجينءَ ولايت ۾ آهي. هڪ قديم شهر ”سنڌ“ جي اولاد ”سهوارن“ جي نالي پٺيان سڏجي ٿو. سندس قلعو (سنڌ جي مشهور) ڇهن قلعن مان آهي. انهيءَ کانپوءِ پوءِ ڪيئي دفعا مرمت ٿيو آهي. قديم الايام کان خلاصو تختگاه هو. پوءِ وري اروڙ جي راجائن ۽ تنهن کانپوءِ ٺٽي جي بادشاهن جي حڪم هيٺ رهيو. شاھ بيگ اهو ڄام فيروز کان کسيو هو. مرزا شاھ حسن وري ٺٽي ۾ داخل ڪيو. سنڌ جلال الدين محمد اڪبر بادشاھ جي درٻار جي گورنرن حڪم هيٺ آئي، تڏهن وري نئين سر علحده تختگاھ ٿيو. نواب خدا يار خان جي حڪومت جي ڏينهن کان وٺي وري اصلوڪي دستور موجب باقي سنڌ ۾ داخل آهي. سندس جبل تي واهيءَ جو چشمو عجائبات مان آهي. ڪيترا ئي مريض انهيءَ مان غسل ڪرڻ ڪري شفاياب ٿيندا آهن. سدائين ساڳيءَ طرح ڀريل (رهي ٿو) ۽ پاڻيءَ جي اچڻ جي جاءِ معلوم ڪانه آهي. مقرر ڏينهن تي هندو اتي پوڄا لاءِ اچي گڏ ٿيندا آهن. ٻي يڪ ــــ ٿنڀي جي جاءِ آهي، جو جبل ۾ هڪ وڏو صفحو هڪ ٿنڀ تي بيٺل آهي. عام اعتقاد موجب، قدرتي ٺهيل آهي. ماڻهو سير ۽ صفائيءَ لاءِ اتي ويندا آهن ۽ سندس ڇت تي چرهي نظارو ڏسندا آهن. چون ٿا ته چئن يارن، يعني مخدوم جلال جھانيان، شيخ عثمان مروندي، شيخ فريد ۽ شيخ بهاءُ الدين، اتي ويهي مڪاشفا ڪيا آهن. هڪ ناليري جاءِ ۽ هڪ سڳورو مڪان آهي. (ڏسو تحفته الڪرام صفحو نمبر: 248)
تاريخدانن هن قديم شهر جا ڌار ڌار نالا ڏنا آهن. ڪن هن کي يوناني سڪندر جي زماني جو سنڊيمن، ڪن هن کي رامائڻ جي زماني جو سيوستان، شروسان، سدوسان ۽ سدوستان يا سادوستان سڏيو آهي. ”هندستان جي قديم جاگرافي“ جي صاحب، مسٽر ڪننگھام، ٻين تاريخدانن سان متفق ٿيندي لکيو آهي ته ”هن سنڊيمن شهر وٽ جابلو قومن جي بادشاھ سامبوس سڪندر جي سامهون هٿيار پيش ڪيا“ (ص 264). هن سامبوس کي مسٽر جي. دبليو. سمٿ پنهنجي گزيٽيئر ۾ ”شايد سمو“ سڏيو آهي (ص 47).
”سنڌ جي هندن جي تاريخ“ ۾ ڪاڪي ڀيرومل وري لکيو آهي ته هي شهر راجا اشنير جي پٽ شبيءَ وسايو، جنهنڪري هن کي ”شبسٿان“ يا ”شوستان“ ڪري سڏيندا آهن. راجا اشنير رامائڻ جي زماني جيترو جھونو آهي. مگر دوارڪا پرساد ان خيال جي مخالفت ڪندي لکيو آهي ته راجا اشنير جي پٽ شبيءَ هاڻوڪي سبيءَ جو شهر وسايو. شهر جي اپٽار ڪندي، مسٽر شرما لکي ٿو ته هن جي انومان موجب جنهن وقت سڪندر کان پوءِ هندستان تي اتر ـــ اولھ کان ڪاهون ٿيڻ شروع ٿيون، تنهن وقت اتر هندستان جون (جنهن ۾ پراچين سنڌ جو اتر وارو ڀاڱو اچي ٿو) ڪيتريون کتر ذاتيون هجرت ڪري ڏکڻ هندستان ڏانهن روانيون ٿيون. مثلاًًً، ملتان جي دلير ماوه قوم مالوا شهر، ڀٽنڊا جي ڀاٽين جيسلمير ۽ سبيءَ جي شوي کترين سيهوڻ اچي وسايو. وڌيڪ ڏيکاري ٿو ته سيوهڻ شهر اٽڪل ٻن اڍائي هزارن سالن جو جھونو آهي. (حوالو: ”سنڌ جو پراچين اتهاس“، جلد3، ص161.) جيڪڏهن ڪاڪي ڀيرومل جي ڀاونا تمام آڳاٽي آهي ته وري مسٽر پرساد جو پور به حقيقت جي حد کان گھڻو گھٽ آهي. سڪندر (356 ــــ 323 ق.م) جي ڪاھ کان اڳ سيوهڻ جو وجود هو، ان ڪري ائين چوڻ ته سنڌ کان پوءِ سيوهڻ وسيو هو، سو حقيقت کان دور آهي.
رگ ويد ۾ آيو آهي ته قديم آريا پنجن مکيه خاندانن ۾ ورهايل هئا : پروُ، آنوُ، درهيو، يدوُ ۽ ترسؤ. ”آنوُ“ آرين مان ڪي پنهنجي ويجھي ڏاڏي ”شوي“ جي نالي پٺيان ”شوي آريه“ سڏبا هئا. انهن پنجاب ۾ ”شور ڪوٽ“، بلوچستان ۾ ”سبي“، ايران ۾ ”سبستان يا ”سيستان“ ۽ ”سيوهڻ“ آباد ڪيا . سيوهڻ پهريائين سندن نالي پٺيان ”شوستان“ ڪوٺجڻ ۾ آيو، جنهن جو اچار پوءِ بگڙجي ”سيوستان“ ۽ ”سهوان“ ٿيو ۽ هاڻي ”سيوهڻ“ سڏجي ٿو. ”سيوهڻ“ لفظ به ”شو واهن“ جو مخفف آهي.
مشهور سياح ابن بطوطه پنهنجي سفرنامي ۾ لکيو آهي: ”سنڌ ۾ سيوستان نالي شهر آهي، جو اصل ۾ ”شواستان“ هو؛ يعني شِوَ جو آسٿان، پر ماڻهن جي زبان ۾ ”سيوستان“ مشهور ٿي ويو.“
”چچنامه“ ۾ آيو آهي ته سيوستان جي پسگردائيءَ ۾ سيوس نالي قوم رهندي هئي. ”سيوس“ به ”شوي“ جي ئي بگڙيل بناوٽ معلوم ٿئي ٿي.
حقيقت ۾ سيوهڻ ان نالي پوڻ کان اڳ موجود هو. شوي قوم فقط هن کي وڌايو ويجھايو ۽ اهو نالو رکيو هوندو. هي ايترو قديم آهي جو سنڌ ۾ جيڪي به قديم شهر آباد آهن، انهن ۾ هي سڀني کان آڳاٽو آهي. جن ماڻهن جو کوپريون موهن جي دڙي مان لڌيون ويون آهن، اهڙن ئي ماڻهن جون کوپريون سيوهڻ جي پريان شاھ بلاول واريءَ واٽ مان به لڌيو ويون آهن. ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته سيوهڻ تمام قديم زماني کان آباد هو. قديم زماني کان پوءِ، نئين حَجري زماني جا نشان به سيوهڻ جي ڀرسان لڌا ويوا آهن. سر جان مارشل لکيو آهي (بحواله: ”موهن جو دڙو ۽ سنڌو سڀيتا“) ”نئين پٿر واري زماني جا نشان سنڌ ۾ لڪي جبلن جي قطار ۾، ۽ روهڙي وارين ٽڪرين ۾ به اڪيچار آهن.“ ان مان ثابت ٿيو ته سيوهڻ قديم زماني کان آباد ٿيندو آيو آهي. اهڙو ڪوبه ثبوت نٿو ملي ته سيوهڻ ڪنهن زماني ۾ کنڊهڙن جي صورت ۾ رهيو.
چچ جي ڏينهن ۾ سيوستان جو حاڪم مته نالي هوندو هو. چچ ڪشمير جي سرحد قائ ڪري، موٽي سيوستان ۾ آيو ۽ اتي جو بندوبست قائم ڪيائين. چچ جي مرڻ کان پوءِ مته قنوج ۾ ويو، انهيءَ لاءِ ته چندر (چچ جو ڀاءٌ) کان ملڪ کسي. ڏاهر جي وقت ۾ هو برهمڻ آباد مان ٿي پوءِ سيوستان ۾ آيو، ۽ اتان پوءِ راور جي قلعي ۾ ۽ پوءِ موٽي الور آيو. انهن چئن ئي هنڌن تي سال جي اندر چار مهينا گذاريندو هو. محمد بن قاسم نيرون ڪوٽ وٺي پوءِ سيوستان آيو، ۽ اتي جو آسپاس ملڪ هٿ ڪيائين. سيوستان جي قلعي وٺڻ ۾ هن کي تڪليف ٿي. ڏاهر جي پاران سندس سوٽ بڇيرا ولد چندرام اتي جو حاڪم هو. محمد بن قاسم منجنيق سان ڀٿ ڀڃي قلعو ورتو، ۽ بڇيرا ڀڄي ويو. انهيءَ جي جاءِ تي هن چندرام حاله کي ويهاريو، پر هن جي ٻئي پاسي وڃڻ تي چندرام فساد ڪري عربن کي ڀڄائي ڪڍيو. تنهن تي محمد بن قاسم مصعب ولد عبدالرحمان کي وڏي لشڪر سان سيوستان موڪليو، جو چندرام سان وڙهيو ۽ چندرام مارجي ويو. مصعب اتي ٻيو حاڪم مقرر ڪري ۽ پورو بندوبست ڪري، موٽي محمد بن قاسم ڏانهن ويو. ڪن ڏينهن کان پوءِ، حجاج جي حڪم موجب، قيس عبدالملڪ ۽ خالد انصاري سيوستان جا نائب مقرر ٿيا. مٿيون احوال سن 93ھ : 711ع ڌاري جو آهي. سن 416ھ : 1025 سلطان محمود غزنويءَ جي حڪم سان سندس وزير عبدالرزاق لشڪر وٺي پهريائين سيوهڻ ورتو ۽ پوءِ ٺٽي ويو، جو تڏهن سنڌ جو تختگاه هو. انهي وچ ۾ عربن جي خليفن جا نائب سيوستان ۾ رهندا آيا. سن 649ھ : 1251ع ۾ ناصر الدين محمود دهليءَ مان لشڪر وٺي سنڌ ۾ آيو، ۽ سيوهڻ ۾ اچي، قليچ خان کي حاڪم مقرر ڪري، پوءِ اُچ ۽ ملتان ڏانهن ويو. سن 667ھ : 1297ع ۾، جلال الدين خلجيءَ جي عهد ۾، مغلن سيوهڻ اچي هٿ ڪيو، جنهن تي نصرت خان، حڪم موجب، ملتان مان سيوهڻ آيو ۽ مغلن سان وڙهي انهن کي ڀڄائي ڪڍيائين، ۽ پوءِ بکر ويو. ”تاريخ فرشته“ مان معلوم ٿئي ٿو ته تاتارين، جن 697ھ : 1297ع ۾ دهليءَ جي حاڪم غياث الدين جي زماني ۾ سنڌ تي ڪاهه ڪئي. تن پهريائين سيوهڻ تي حملو ڪيو. جلال الدين خوارزم شاھ جڏهن سنڌ تي حملو ڪيو ته هن پهريائين سيوهڻ قبضي ۾ ڪيو. سن 721ھ : 1321ع ڌاري، سلطان غياث الدين تغلق ملڪ علي شير کي سيوهڻ جو حاڪم مقرر ڪري موڪليو. 752ع : 1351ع ۾ ڄام انڙ سمو سيوهڻ تي ڪاهي آيو، ۽ پوءِ دهليءَ جي بادشاھ پاران مَلَڪ رتن تُرڪ، جيڪو اتي جو حاڪم هو، تنهن سان وڙهي، انهيٰءَ کي ماريائين ۽ قلعو ورتائين. هن وقت مکيه سياح ابنِ بطوطه سيوهڻ ۾ آيو هو. وري سن (768ھ : 1367ع) ۾، ڄام تماچيءَ جي راڄ ۾، سلطان علاءُ الدين جو لشڪر اچي سيوهڻ ۾ سمن سان وڙهيو ۽ انهن کي قيد ڪري دهليءَ وٺي ويو. جڏهن ڄام سڪندر سمو گاديءَ تي ويٺو هو ۽ هو صغير هو، تڏهن بکر ۽ سيوهڻ جا حاڪم باغي ٿيڻ لڳا. ڄام سڪندر مٿن ڪاهي ويو، پر سگهو ئي مري ويو. سن 896ھ : 1490ع ۾ ڄام نظام الدين جي گاديءَ تي ويهڻ بعد، بکر ۽ سيوهڻ جا سڀ ماڻهو انهيءَ پاسي ٿيا. 926ھ : 1519ع ڌاري، ڄام فيروز جي راڄ ۾، مرزا شاھ بيگ ارغون سنڌ ۾ آيو ۽ سيوهڻ ۾ مير عليڪ، ۽ ٻيا سنڀال لاءِ ڇڏي، پاڻ شال ڏي ويو.
سگهو ئي ڄام صلاح الدين ڄام فيروز کي ٺٽي مان ڀڄائي ڪڍيو، جو سيوهڻ ۾ آيو. شاھ بيگ جي پٽ شاھ حسن هن کي مدد ڏني، ۽ سيوهڻ جي قلعي جو پورو بندوبست ڪري هليو ويو. سن 948ھ : 1541ع ۾ حمايون بادشاھ، بکر مان نڪري، سيوهڻ ۾ اچي منزل ڪئي. مرزا شاھ بيگ جا نائب، سلطان بيگ ۽ مير محمد ساريان، جي اتي هئا، تن اڳي ئي ملڪ آسپاس ويران ڪري ڇڏيو هو ته هو اتي نه هري. مرزا شاھ حسن پاڻ به آيو ۽ اچڻ سان بادشاھ سان وڙهڻ جو سعيو ڪيائين. همايون سيوهڻ کي گهيرو ڪيو، جو ست مهينا هليو. آخر ناامدي ٿي موٽي بکر لوهري هليو. هن جي وڃڻ کان پوءِ، مرزا، سيوهڻ جي قلعي کي جيڪا شڪست وسي هئي، تنهن جي مرمت ڪرائي. سن 962ھ : 1554ع ۾ مرزا شاھ حسن، ٺٽي مان سيوهڻ ڏانهن ايندي، رستي ۾ مري ويو. سلطان محمود خان ساڻ هوس. سندس لاش ٺٽي ڏانهن نيائون. ڪيل ٺهراءُ موجب، سنڌ جو ڏاکڻيون ڀاڱو، ٺٽي وارو، سندس پٽ مرزا عيسى کي مليو، ۽ اتريون، بکر وارو، سلطان محمود خان کي. تنهن تي مرزا شاھ مسعود ۽ ڪن ٻين اميرن ناراض ٿي فساد ڪيو، ۽ سيوهڻ اچي هٿ ڪيو. مرزا عيسى پنهنجي پٽ محمد صالح سميت لشڪر وٺي اچي هنن سان وڙهيو.
سيد مير ڪلان، مير معصوم شاھ بکر واريءَ جي پيءُ، هنن جو صلح ڪرايو ۽ مرزا شاھ مسعود نااميد ٿي گجرات ڏانهن هليو ويو. ٻئي سان ۾ مرزا عيسى ترخان بکر ۾ سلطان محمود سان وڃي وڙهيو، جنهن ڀڄائي ڪڍيس ۽ پٺيان پئي سيوهڻ تائين آندائينس. اتي مرزا باهيون ڏيڻ ۽ ملڪ ناس ڪرڻ لڳو. اتي وري ٻي جنگ ٿي لڳي، پر وري سيد مير ڪلان سندن پرچاءُ ڪرايو. سن 970ھ : 1562ع ۾، مرزا عيسى جي ٻن پٽن جو پاڻ ۾ تڪرار ٿيو ۽ هڪڙو مرزا صالح مارجي ويو، ٻئي کي، يعني مرزا باقي کي، مرزا سيوهڻ جاگير ڪري ڏنو، جتي هو وڃي رهڻ لڳو.
پر سگهو ئي خود مرزا عيسى ۽ سلطان محمود جي وچ ۾ وري به هڪ جنگ سيوهڻ ۾ لڳي، ۽ ٻي درٻيلي ۾. آخر سندن وچ ۾ صلح ٿيو. سن 974ھ ۾ جڏهن مرزا عيسى ترخان مئو، تڏهن، سندس وصيت جي برخلاف، سندس زال ماھ بيگم مرزا محمد باقيءَ کي سيوهڻ مان سڏائي گاديءِ تي ويهاريو، ۽ نه هن جي ٻئي پٽ خان بابا کي، جنهن جي وصيت ڪئي هئائين. سن 978ھ : 1570ع ۾ اڪبر بادشاھ، مرزا محمد باقيٰءَ جي ظلمن جو ٻڌي، پنهنجو نائب، مجاهد خان، بکر ڏانهن موڪليو. انهيءَ ڪري مرزا باقيءَ ملڪ جي جدا جدا ڀاڱن ۾ پنهنجا پٽ ويهاري ڇڏيا. سيوهڻ ۾ پنهنجي وڏي پٽ مرزا پاينده کي رکيائين ۽ ننڍو جاني بيگ به ساڻس ڏنائين. پوءِ سگهو ئي پاڻ کي ماري ڇڏيائين، ۽ اميرن مرزا جاني بيگ کي سيوهڻ مان سڏي ٺٽي جي گاديءَ تي ويهاريو. 998ھ : 1589ع ۾ اڪبر بادشاھ نواب خانان کي موڪليو، جو پهريائين بکر ۾ آيو ۽ پوءِ لشڪر وٺي سيوهڻ تي ڪاهي آيو. مرزا جاني بيگ ٺٽي مان لشڪر وٺي آيو. مرزا جي پاران خسرو خان لشڪر جو مهندا هو، ۽ خان جي پاران سيد بهاءُ الدين ۽ مير معصوم شاھ بکر وارو. لڪيءَ وٽ سخت جنگ لڳي. آخر مرزا جاني فقط ٻارهن ماڻهن سان ڀڄي انڙپور ڏانهن ويو. سگهوئي پوءِ سندن وچ ۾ صلح ٿيو. سن 1013ھ : 1605ع ۾ جڏهن اڪبر بادشاھ کان پوءِ جھانگير تخت تي ويٺو، تڏهن هن عبدالرزاق کي نواب ڪري سيوهڻ ۽ ٺٽي جي مٿان موڪليو، ۽ مرزا غازي بيگ کي پاڻ وٽ سڏائي ورتائين ۽ انيهيءَ کي قنڌار ڏي نائب ڪري موڪليائين. 1059ھ : 1649ع ۾ جڏهن مغل خان دهليءَ جي بادشاھ پاران ٺٽي جو نواب هو، تڏهن شاهجهان بادشاھ پنهنجي پٽ، شاهزادي اورنگزيب کي سيوهڻ، بکر ۽ ٽٺي جا پرڳڻا، يعني قريب ساري سنڌ جاگير ڪري ڏني. انهيءَ کان اڳي ملتان هن جي جاگير هئي. سن 1150ھ : 1737ع ۾، نواب خدايار خان (يعني ميان نور محمد ڪلهوڙو) سيوهڻ، بکر ۽ ٺٽي جي حڪومت تي مقرر ٿيو. سن 1171ھ : 1758ع ۾ ميان غلام شاھ ڪلهوڙو لوهري مان سيوهڻ آيو، ۽ اتان الھ آباد ۽ محمد آباد ۾ ويو، جتي سارو سال گذاريائين. سن 1259ھ : 1843ع ۾ جڏهن دٻي جي جنگ ۾ مير شير محمد خان سر چارلس نيپئر هٿان شڪست کائي پنجاب ڏانهن ڀڳو، تڏهن، مير پور خاص مان ضروري سامان کڻي، پهريائين سيوهڻ ۾ درياھ جي ڀرتي چوڌاري کاهي کڻائي ويهي رهيو، ۽ سندس ڀاءٌ مير ساھ محمد سندس سامان جي سنڀال تي هو. ڪرنل رائن، جو تڏهن سيهڻ ۾ هو، تنهن مٿس ڪاھ ڪئي. مير شاھ محمد سان جيڪي ٽي ــ چار سؤ ماڻهو هئا، سي ڀڄي ويا ۽ شاھ محمد پڪڙجي پيو، هن کي حيدرآباد ڏياري موڪليو. مير شير محمد شير سنگ وٽ پناھ ورتي. جڏهن سنڌ پنهنجي خودمختياري قربان ڪئي ته سنڌو نديءَ جي ساڄي ڪپ تي دائود پوٽن، ڪلهوڙن ۽ پنوهرن جون، وڃايل طاقت کي حاصل ڪرڻ لاءِ جنگيون شروع ٿيون. ان وقت فاتح يار محمد ڪلهوڙي خدا آباد دادوءَ واري آباد ڪئي، جنهن سيوهڻ جي شهرت کي ڌڪ هنيو. ويتر ڪلهوڙن درياھ جي ڪپ تي محمد آباد، الله آباد، ۽* هالن واري خدا آباد جا شهر تعمير ڪيا ته ويچارو سيوهڻ سڏڪيون ڀرڻ لڳو. انگريزن جي راڄ بعد، سيوهڻ نه رڳو هڪ ننڍيءَ بستيءَ جي شڪل ورتي ـــــ جئين ڊبليو. ڊبليو. هنٽر جي گزيٽيئر (ص225) مطابق، 1872ع جي آدمشماري چار هزار ٻه سؤ ڇهانوي آهي ۽ جي. ڊبيلو. سمٿ جي گزيٽيئر (ص47) مطابق، 1911ع جي آدمشماري 4749 آهي. هنٽر جي لکئي مطابق، 1881ع ۾ سيوهڻ تعلقو سنڌ جي بهتري ڪڻڪ ۽ نير پيدا ڪندڙ تعلقن مان هڪ هو. جڏهن 28 ــ نومبر 1635ع بعد، ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ سنڌ سان واپار جو سرشتو شروع ڪيو، ته به انهن جي لسٽن تي سيوهڻ جو نير ۽ ڪپڙو چڙهيل هئا. سيوهڻ جي نشانبر قدامت سان گڏ، ان ۾ علم و فضليت ۽ روحانيت جا ساگر سمايل هئا. هر هڪ تاريخي خواه ادبي ڪتاب م سيوهڻ جي عالمن، فاضلن ۽ مشائخن جو ذڪر آهي.
مگر واءِ قسمت، ڪمال ۽ زوال جو فلسفو سيوهڻ جي موجوده شڪسته حاليءَ مان عيان آهي. اهي جايون جتي هندورن جو هُل هو، اتي هاڻي چٻري جي چوٻولي جو غل آهي، ۽ هاڻي هنڌ ”موئن جي دڙي“ جي بي ثباتيءَ تي دلالت ڪري رهيا آهن. سبحان الله. ”هر ڪنهن ڪمال کان پوءِ آخر زوال آهي.“ ان زوال جي زماني ۾ به، جي. ڊبيلو. سمٿ هن حقيقت جو اظهار ڪيو آهي ته ”جيتوڻيڪ سيوهڻ پنهنجي شهرت وڃائي چڪو آهي، مگر تيرهين صديءَ جي وچ ۾ هن مشهوريءَ جو ٻيو حق حاصل ڪيو، جو هي اڪابر اولياءِ ڪرام مان هڪ، بنام شيخ عثمان مروندي المعروف لعل شهباز جي مرقد جو مقام بنيو. هاڻي سيوهاڻين خواه ٻاهرين کي محض هي ڪشش جو نقل آهي.“ ڇو ته ڪيترن ئي بزرگن هن ڌڻيءَ ڌوئل جي ذڪر خير کي افضل سمجھيو آهي. جئين مرحوم منشي خداداد خان صاحب ”لبِ تاريخ“ ۾ لکيو آهي ته” سنڌ جي مؤلف سيوستان يا سهوان متعلق تمام گھٽ لکيو آهي. هن شهر ۾ قلندر، جو سنڌ جو بادشاھ آهي، رونق افروز آهي، ان جو ڪھڙو بيان ڪري ٿو سگھجي؟ هن موقعي تي هي ظاهر آهي ته ڪتاب جي ديباچي جي مناسبت ڪري، هن (شهباز رحه) جو احوال ڏجي.“ ان بعد هن قلندر سائينءَ جو احوال ڏنو آهي. ٻين به ڪيترن ئي سنڌ جي بزرگن خواه ٻاهرين لعل شهباز جي باري ۾ مدح سرائي ڪئي آهي. دور دراز دولھ، اڙانگا ڪشالا ڪري، ڏونگر ڏوري، لعل سائين جي زيارت يا بابرڪت لاءِ ايندا آهن. لعل شهباز کان سواءِ هيٺيان بزرگ به قابلِ ذڪر آهن: قاضي قاضن، قاضي ابو سعيد ولد قاضي زين الدين، سيوهڻ جي مخدومن مان قاضي محمد وارث، قاضي امين الدين ۽ قاضي دين محمد، قاضي سائين ڏنو ۽ ان جو پٽ ميان مير لاهوري، (5) مير سيد ڪلان، (6) مير عبدالله سلطان ولد ميرابولمڪارم، (7) سيد عبداللطيف ولد سيد عبدلرزاق بخاري، (8) مير لطف الله ولد سيد عبدالڪريم عرف متارو شاھ، (9) ملا دائود ۽ سندس فرزند نورالحق مشتاقي، (10) ميان عبدالحليم ۽ سندس پٽ ميان وجھ الدين.
تاريخدانن هن قديم شهر جا ڌار ڌار نالا ڏنا آهن. ڪن هن کي يوناني سڪندر جي زماني جو سنڊيمن، ڪن هن کي رامائڻ جي زماني جو سيوستان، شروسان، سدوسان ۽ سدوستان يا سادوستان سڏيو آهي. ”هندستان جي قديم جاگرافي“ جي صاحب، مسٽر ڪننگھام، ٻين تاريخدانن سان متفق ٿيندي لکيو آهي ته ”هن سنڊيمن شهر وٽ جابلو قومن جي بادشاھ سامبوس سڪندر جي سامهون هٿيار پيش ڪيا“ (ص 264). هن سامبوس کي مسٽر جي. دبليو. سمٿ پنهنجي گزيٽيئر ۾ ”شايد سمو“ سڏيو آهي (ص 47).
”سنڌ جي هندن جي تاريخ“ ۾ ڪاڪي ڀيرومل وري لکيو آهي ته هي شهر راجا اشنير جي پٽ شبيءَ وسايو، جنهنڪري هن کي ”شبسٿان“ يا ”شوستان“ ڪري سڏيندا آهن. راجا اشنير رامائڻ جي زماني جيترو جھونو آهي. مگر دوارڪا پرساد ان خيال جي مخالفت ڪندي لکيو آهي ته راجا اشنير جي پٽ شبيءَ هاڻوڪي سبيءَ جو شهر وسايو. شهر جي اپٽار ڪندي، مسٽر شرما لکي ٿو ته هن جي انومان موجب جنهن وقت سڪندر کان پوءِ هندستان تي اتر ـــ اولھ کان ڪاهون ٿيڻ شروع ٿيون، تنهن وقت اتر هندستان جون (جنهن ۾ پراچين سنڌ جو اتر وارو ڀاڱو اچي ٿو) ڪيتريون کتر ذاتيون هجرت ڪري ڏکڻ هندستان ڏانهن روانيون ٿيون. مثلاًًً، ملتان جي دلير ماوه قوم مالوا شهر، ڀٽنڊا جي ڀاٽين جيسلمير ۽ سبيءَ جي شوي کترين سيهوڻ اچي وسايو. وڌيڪ ڏيکاري ٿو ته سيوهڻ شهر اٽڪل ٻن اڍائي هزارن سالن جو جھونو آهي. (حوالو: ”سنڌ جو پراچين اتهاس“، جلد3، ص161.) جيڪڏهن ڪاڪي ڀيرومل جي ڀاونا تمام آڳاٽي آهي ته وري مسٽر پرساد جو پور به حقيقت جي حد کان گھڻو گھٽ آهي. سڪندر (356 ــــ 323 ق.م) جي ڪاھ کان اڳ سيوهڻ جو وجود هو، ان ڪري ائين چوڻ ته سنڌ کان پوءِ سيوهڻ وسيو هو، سو حقيقت کان دور آهي.
رگ ويد ۾ آيو آهي ته قديم آريا پنجن مکيه خاندانن ۾ ورهايل هئا : پروُ، آنوُ، درهيو، يدوُ ۽ ترسؤ. ”آنوُ“ آرين مان ڪي پنهنجي ويجھي ڏاڏي ”شوي“ جي نالي پٺيان ”شوي آريه“ سڏبا هئا. انهن پنجاب ۾ ”شور ڪوٽ“، بلوچستان ۾ ”سبي“، ايران ۾ ”سبستان يا ”سيستان“ ۽ ”سيوهڻ“ آباد ڪيا . سيوهڻ پهريائين سندن نالي پٺيان ”شوستان“ ڪوٺجڻ ۾ آيو، جنهن جو اچار پوءِ بگڙجي ”سيوستان“ ۽ ”سهوان“ ٿيو ۽ هاڻي ”سيوهڻ“ سڏجي ٿو. ”سيوهڻ“ لفظ به ”شو واهن“ جو مخفف آهي.
مشهور سياح ابن بطوطه پنهنجي سفرنامي ۾ لکيو آهي: ”سنڌ ۾ سيوستان نالي شهر آهي، جو اصل ۾ ”شواستان“ هو؛ يعني شِوَ جو آسٿان، پر ماڻهن جي زبان ۾ ”سيوستان“ مشهور ٿي ويو.“
”چچنامه“ ۾ آيو آهي ته سيوستان جي پسگردائيءَ ۾ سيوس نالي قوم رهندي هئي. ”سيوس“ به ”شوي“ جي ئي بگڙيل بناوٽ معلوم ٿئي ٿي.
حقيقت ۾ سيوهڻ ان نالي پوڻ کان اڳ موجود هو. شوي قوم فقط هن کي وڌايو ويجھايو ۽ اهو نالو رکيو هوندو. هي ايترو قديم آهي جو سنڌ ۾ جيڪي به قديم شهر آباد آهن، انهن ۾ هي سڀني کان آڳاٽو آهي. جن ماڻهن جو کوپريون موهن جي دڙي مان لڌيون ويون آهن، اهڙن ئي ماڻهن جون کوپريون سيوهڻ جي پريان شاھ بلاول واريءَ واٽ مان به لڌيو ويون آهن. ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته سيوهڻ تمام قديم زماني کان آباد هو. قديم زماني کان پوءِ، نئين حَجري زماني جا نشان به سيوهڻ جي ڀرسان لڌا ويوا آهن. سر جان مارشل لکيو آهي (بحواله: ”موهن جو دڙو ۽ سنڌو سڀيتا“) ”نئين پٿر واري زماني جا نشان سنڌ ۾ لڪي جبلن جي قطار ۾، ۽ روهڙي وارين ٽڪرين ۾ به اڪيچار آهن.“ ان مان ثابت ٿيو ته سيوهڻ قديم زماني کان آباد ٿيندو آيو آهي. اهڙو ڪوبه ثبوت نٿو ملي ته سيوهڻ ڪنهن زماني ۾ کنڊهڙن جي صورت ۾ رهيو.
چچ جي ڏينهن ۾ سيوستان جو حاڪم مته نالي هوندو هو. چچ ڪشمير جي سرحد قائ ڪري، موٽي سيوستان ۾ آيو ۽ اتي جو بندوبست قائم ڪيائين. چچ جي مرڻ کان پوءِ مته قنوج ۾ ويو، انهيءَ لاءِ ته چندر (چچ جو ڀاءٌ) کان ملڪ کسي. ڏاهر جي وقت ۾ هو برهمڻ آباد مان ٿي پوءِ سيوستان ۾ آيو، ۽ اتان پوءِ راور جي قلعي ۾ ۽ پوءِ موٽي الور آيو. انهن چئن ئي هنڌن تي سال جي اندر چار مهينا گذاريندو هو. محمد بن قاسم نيرون ڪوٽ وٺي پوءِ سيوستان آيو، ۽ اتي جو آسپاس ملڪ هٿ ڪيائين. سيوستان جي قلعي وٺڻ ۾ هن کي تڪليف ٿي. ڏاهر جي پاران سندس سوٽ بڇيرا ولد چندرام اتي جو حاڪم هو. محمد بن قاسم منجنيق سان ڀٿ ڀڃي قلعو ورتو، ۽ بڇيرا ڀڄي ويو. انهيءَ جي جاءِ تي هن چندرام حاله کي ويهاريو، پر هن جي ٻئي پاسي وڃڻ تي چندرام فساد ڪري عربن کي ڀڄائي ڪڍيو. تنهن تي محمد بن قاسم مصعب ولد عبدالرحمان کي وڏي لشڪر سان سيوستان موڪليو، جو چندرام سان وڙهيو ۽ چندرام مارجي ويو. مصعب اتي ٻيو حاڪم مقرر ڪري ۽ پورو بندوبست ڪري، موٽي محمد بن قاسم ڏانهن ويو. ڪن ڏينهن کان پوءِ، حجاج جي حڪم موجب، قيس عبدالملڪ ۽ خالد انصاري سيوستان جا نائب مقرر ٿيا. مٿيون احوال سن 93ھ : 711ع ڌاري جو آهي. سن 416ھ : 1025 سلطان محمود غزنويءَ جي حڪم سان سندس وزير عبدالرزاق لشڪر وٺي پهريائين سيوهڻ ورتو ۽ پوءِ ٺٽي ويو، جو تڏهن سنڌ جو تختگاه هو. انهي وچ ۾ عربن جي خليفن جا نائب سيوستان ۾ رهندا آيا. سن 649ھ : 1251ع ۾ ناصر الدين محمود دهليءَ مان لشڪر وٺي سنڌ ۾ آيو، ۽ سيوهڻ ۾ اچي، قليچ خان کي حاڪم مقرر ڪري، پوءِ اُچ ۽ ملتان ڏانهن ويو. سن 667ھ : 1297ع ۾، جلال الدين خلجيءَ جي عهد ۾، مغلن سيوهڻ اچي هٿ ڪيو، جنهن تي نصرت خان، حڪم موجب، ملتان مان سيوهڻ آيو ۽ مغلن سان وڙهي انهن کي ڀڄائي ڪڍيائين، ۽ پوءِ بکر ويو. ”تاريخ فرشته“ مان معلوم ٿئي ٿو ته تاتارين، جن 697ھ : 1297ع ۾ دهليءَ جي حاڪم غياث الدين جي زماني ۾ سنڌ تي ڪاهه ڪئي. تن پهريائين سيوهڻ تي حملو ڪيو. جلال الدين خوارزم شاھ جڏهن سنڌ تي حملو ڪيو ته هن پهريائين سيوهڻ قبضي ۾ ڪيو. سن 721ھ : 1321ع ڌاري، سلطان غياث الدين تغلق ملڪ علي شير کي سيوهڻ جو حاڪم مقرر ڪري موڪليو. 752ع : 1351ع ۾ ڄام انڙ سمو سيوهڻ تي ڪاهي آيو، ۽ پوءِ دهليءَ جي بادشاھ پاران مَلَڪ رتن تُرڪ، جيڪو اتي جو حاڪم هو، تنهن سان وڙهي، انهيٰءَ کي ماريائين ۽ قلعو ورتائين. هن وقت مکيه سياح ابنِ بطوطه سيوهڻ ۾ آيو هو. وري سن (768ھ : 1367ع) ۾، ڄام تماچيءَ جي راڄ ۾، سلطان علاءُ الدين جو لشڪر اچي سيوهڻ ۾ سمن سان وڙهيو ۽ انهن کي قيد ڪري دهليءَ وٺي ويو. جڏهن ڄام سڪندر سمو گاديءَ تي ويٺو هو ۽ هو صغير هو، تڏهن بکر ۽ سيوهڻ جا حاڪم باغي ٿيڻ لڳا. ڄام سڪندر مٿن ڪاهي ويو، پر سگهو ئي مري ويو. سن 896ھ : 1490ع ۾ ڄام نظام الدين جي گاديءَ تي ويهڻ بعد، بکر ۽ سيوهڻ جا سڀ ماڻهو انهيءَ پاسي ٿيا. 926ھ : 1519ع ڌاري، ڄام فيروز جي راڄ ۾، مرزا شاھ بيگ ارغون سنڌ ۾ آيو ۽ سيوهڻ ۾ مير عليڪ، ۽ ٻيا سنڀال لاءِ ڇڏي، پاڻ شال ڏي ويو.
سگهو ئي ڄام صلاح الدين ڄام فيروز کي ٺٽي مان ڀڄائي ڪڍيو، جو سيوهڻ ۾ آيو. شاھ بيگ جي پٽ شاھ حسن هن کي مدد ڏني، ۽ سيوهڻ جي قلعي جو پورو بندوبست ڪري هليو ويو. سن 948ھ : 1541ع ۾ حمايون بادشاھ، بکر مان نڪري، سيوهڻ ۾ اچي منزل ڪئي. مرزا شاھ بيگ جا نائب، سلطان بيگ ۽ مير محمد ساريان، جي اتي هئا، تن اڳي ئي ملڪ آسپاس ويران ڪري ڇڏيو هو ته هو اتي نه هري. مرزا شاھ حسن پاڻ به آيو ۽ اچڻ سان بادشاھ سان وڙهڻ جو سعيو ڪيائين. همايون سيوهڻ کي گهيرو ڪيو، جو ست مهينا هليو. آخر ناامدي ٿي موٽي بکر لوهري هليو. هن جي وڃڻ کان پوءِ، مرزا، سيوهڻ جي قلعي کي جيڪا شڪست وسي هئي، تنهن جي مرمت ڪرائي. سن 962ھ : 1554ع ۾ مرزا شاھ حسن، ٺٽي مان سيوهڻ ڏانهن ايندي، رستي ۾ مري ويو. سلطان محمود خان ساڻ هوس. سندس لاش ٺٽي ڏانهن نيائون. ڪيل ٺهراءُ موجب، سنڌ جو ڏاکڻيون ڀاڱو، ٺٽي وارو، سندس پٽ مرزا عيسى کي مليو، ۽ اتريون، بکر وارو، سلطان محمود خان کي. تنهن تي مرزا شاھ مسعود ۽ ڪن ٻين اميرن ناراض ٿي فساد ڪيو، ۽ سيوهڻ اچي هٿ ڪيو. مرزا عيسى پنهنجي پٽ محمد صالح سميت لشڪر وٺي اچي هنن سان وڙهيو.
سيد مير ڪلان، مير معصوم شاھ بکر واريءَ جي پيءُ، هنن جو صلح ڪرايو ۽ مرزا شاھ مسعود نااميد ٿي گجرات ڏانهن هليو ويو. ٻئي سان ۾ مرزا عيسى ترخان بکر ۾ سلطان محمود سان وڃي وڙهيو، جنهن ڀڄائي ڪڍيس ۽ پٺيان پئي سيوهڻ تائين آندائينس. اتي مرزا باهيون ڏيڻ ۽ ملڪ ناس ڪرڻ لڳو. اتي وري ٻي جنگ ٿي لڳي، پر وري سيد مير ڪلان سندن پرچاءُ ڪرايو. سن 970ھ : 1562ع ۾، مرزا عيسى جي ٻن پٽن جو پاڻ ۾ تڪرار ٿيو ۽ هڪڙو مرزا صالح مارجي ويو، ٻئي کي، يعني مرزا باقي کي، مرزا سيوهڻ جاگير ڪري ڏنو، جتي هو وڃي رهڻ لڳو.
پر سگهو ئي خود مرزا عيسى ۽ سلطان محمود جي وچ ۾ وري به هڪ جنگ سيوهڻ ۾ لڳي، ۽ ٻي درٻيلي ۾. آخر سندن وچ ۾ صلح ٿيو. سن 974ھ ۾ جڏهن مرزا عيسى ترخان مئو، تڏهن، سندس وصيت جي برخلاف، سندس زال ماھ بيگم مرزا محمد باقيءَ کي سيوهڻ مان سڏائي گاديءِ تي ويهاريو، ۽ نه هن جي ٻئي پٽ خان بابا کي، جنهن جي وصيت ڪئي هئائين. سن 978ھ : 1570ع ۾ اڪبر بادشاھ، مرزا محمد باقيٰءَ جي ظلمن جو ٻڌي، پنهنجو نائب، مجاهد خان، بکر ڏانهن موڪليو. انهيءَ ڪري مرزا باقيءَ ملڪ جي جدا جدا ڀاڱن ۾ پنهنجا پٽ ويهاري ڇڏيا. سيوهڻ ۾ پنهنجي وڏي پٽ مرزا پاينده کي رکيائين ۽ ننڍو جاني بيگ به ساڻس ڏنائين. پوءِ سگهو ئي پاڻ کي ماري ڇڏيائين، ۽ اميرن مرزا جاني بيگ کي سيوهڻ مان سڏي ٺٽي جي گاديءَ تي ويهاريو. 998ھ : 1589ع ۾ اڪبر بادشاھ نواب خانان کي موڪليو، جو پهريائين بکر ۾ آيو ۽ پوءِ لشڪر وٺي سيوهڻ تي ڪاهي آيو. مرزا جاني بيگ ٺٽي مان لشڪر وٺي آيو. مرزا جي پاران خسرو خان لشڪر جو مهندا هو، ۽ خان جي پاران سيد بهاءُ الدين ۽ مير معصوم شاھ بکر وارو. لڪيءَ وٽ سخت جنگ لڳي. آخر مرزا جاني فقط ٻارهن ماڻهن سان ڀڄي انڙپور ڏانهن ويو. سگهوئي پوءِ سندن وچ ۾ صلح ٿيو. سن 1013ھ : 1605ع ۾ جڏهن اڪبر بادشاھ کان پوءِ جھانگير تخت تي ويٺو، تڏهن هن عبدالرزاق کي نواب ڪري سيوهڻ ۽ ٺٽي جي مٿان موڪليو، ۽ مرزا غازي بيگ کي پاڻ وٽ سڏائي ورتائين ۽ انيهيءَ کي قنڌار ڏي نائب ڪري موڪليائين. 1059ھ : 1649ع ۾ جڏهن مغل خان دهليءَ جي بادشاھ پاران ٺٽي جو نواب هو، تڏهن شاهجهان بادشاھ پنهنجي پٽ، شاهزادي اورنگزيب کي سيوهڻ، بکر ۽ ٽٺي جا پرڳڻا، يعني قريب ساري سنڌ جاگير ڪري ڏني. انهيءَ کان اڳي ملتان هن جي جاگير هئي. سن 1150ھ : 1737ع ۾، نواب خدايار خان (يعني ميان نور محمد ڪلهوڙو) سيوهڻ، بکر ۽ ٺٽي جي حڪومت تي مقرر ٿيو. سن 1171ھ : 1758ع ۾ ميان غلام شاھ ڪلهوڙو لوهري مان سيوهڻ آيو، ۽ اتان الھ آباد ۽ محمد آباد ۾ ويو، جتي سارو سال گذاريائين. سن 1259ھ : 1843ع ۾ جڏهن دٻي جي جنگ ۾ مير شير محمد خان سر چارلس نيپئر هٿان شڪست کائي پنجاب ڏانهن ڀڳو، تڏهن، مير پور خاص مان ضروري سامان کڻي، پهريائين سيوهڻ ۾ درياھ جي ڀرتي چوڌاري کاهي کڻائي ويهي رهيو، ۽ سندس ڀاءٌ مير ساھ محمد سندس سامان جي سنڀال تي هو. ڪرنل رائن، جو تڏهن سيهڻ ۾ هو، تنهن مٿس ڪاھ ڪئي. مير شاھ محمد سان جيڪي ٽي ــ چار سؤ ماڻهو هئا، سي ڀڄي ويا ۽ شاھ محمد پڪڙجي پيو، هن کي حيدرآباد ڏياري موڪليو. مير شير محمد شير سنگ وٽ پناھ ورتي. جڏهن سنڌ پنهنجي خودمختياري قربان ڪئي ته سنڌو نديءَ جي ساڄي ڪپ تي دائود پوٽن، ڪلهوڙن ۽ پنوهرن جون، وڃايل طاقت کي حاصل ڪرڻ لاءِ جنگيون شروع ٿيون. ان وقت فاتح يار محمد ڪلهوڙي خدا آباد دادوءَ واري آباد ڪئي، جنهن سيوهڻ جي شهرت کي ڌڪ هنيو. ويتر ڪلهوڙن درياھ جي ڪپ تي محمد آباد، الله آباد، ۽* هالن واري خدا آباد جا شهر تعمير ڪيا ته ويچارو سيوهڻ سڏڪيون ڀرڻ لڳو. انگريزن جي راڄ بعد، سيوهڻ نه رڳو هڪ ننڍيءَ بستيءَ جي شڪل ورتي ـــــ جئين ڊبليو. ڊبليو. هنٽر جي گزيٽيئر (ص225) مطابق، 1872ع جي آدمشماري چار هزار ٻه سؤ ڇهانوي آهي ۽ جي. ڊبيلو. سمٿ جي گزيٽيئر (ص47) مطابق، 1911ع جي آدمشماري 4749 آهي. هنٽر جي لکئي مطابق، 1881ع ۾ سيوهڻ تعلقو سنڌ جي بهتري ڪڻڪ ۽ نير پيدا ڪندڙ تعلقن مان هڪ هو. جڏهن 28 ــ نومبر 1635ع بعد، ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ سنڌ سان واپار جو سرشتو شروع ڪيو، ته به انهن جي لسٽن تي سيوهڻ جو نير ۽ ڪپڙو چڙهيل هئا. سيوهڻ جي نشانبر قدامت سان گڏ، ان ۾ علم و فضليت ۽ روحانيت جا ساگر سمايل هئا. هر هڪ تاريخي خواه ادبي ڪتاب م سيوهڻ جي عالمن، فاضلن ۽ مشائخن جو ذڪر آهي.
مگر واءِ قسمت، ڪمال ۽ زوال جو فلسفو سيوهڻ جي موجوده شڪسته حاليءَ مان عيان آهي. اهي جايون جتي هندورن جو هُل هو، اتي هاڻي چٻري جي چوٻولي جو غل آهي، ۽ هاڻي هنڌ ”موئن جي دڙي“ جي بي ثباتيءَ تي دلالت ڪري رهيا آهن. سبحان الله. ”هر ڪنهن ڪمال کان پوءِ آخر زوال آهي.“ ان زوال جي زماني ۾ به، جي. ڊبيلو. سمٿ هن حقيقت جو اظهار ڪيو آهي ته ”جيتوڻيڪ سيوهڻ پنهنجي شهرت وڃائي چڪو آهي، مگر تيرهين صديءَ جي وچ ۾ هن مشهوريءَ جو ٻيو حق حاصل ڪيو، جو هي اڪابر اولياءِ ڪرام مان هڪ، بنام شيخ عثمان مروندي المعروف لعل شهباز جي مرقد جو مقام بنيو. هاڻي سيوهاڻين خواه ٻاهرين کي محض هي ڪشش جو نقل آهي.“ ڇو ته ڪيترن ئي بزرگن هن ڌڻيءَ ڌوئل جي ذڪر خير کي افضل سمجھيو آهي. جئين مرحوم منشي خداداد خان صاحب ”لبِ تاريخ“ ۾ لکيو آهي ته” سنڌ جي مؤلف سيوستان يا سهوان متعلق تمام گھٽ لکيو آهي. هن شهر ۾ قلندر، جو سنڌ جو بادشاھ آهي، رونق افروز آهي، ان جو ڪھڙو بيان ڪري ٿو سگھجي؟ هن موقعي تي هي ظاهر آهي ته ڪتاب جي ديباچي جي مناسبت ڪري، هن (شهباز رحه) جو احوال ڏجي.“ ان بعد هن قلندر سائينءَ جو احوال ڏنو آهي. ٻين به ڪيترن ئي سنڌ جي بزرگن خواه ٻاهرين لعل شهباز جي باري ۾ مدح سرائي ڪئي آهي. دور دراز دولھ، اڙانگا ڪشالا ڪري، ڏونگر ڏوري، لعل سائين جي زيارت يا بابرڪت لاءِ ايندا آهن. لعل شهباز کان سواءِ هيٺيان بزرگ به قابلِ ذڪر آهن: قاضي قاضن، قاضي ابو سعيد ولد قاضي زين الدين، سيوهڻ جي مخدومن مان قاضي محمد وارث، قاضي امين الدين ۽ قاضي دين محمد، قاضي سائين ڏنو ۽ ان جو پٽ ميان مير لاهوري، (5) مير سيد ڪلان، (6) مير عبدالله سلطان ولد ميرابولمڪارم، (7) سيد عبداللطيف ولد سيد عبدلرزاق بخاري، (8) مير لطف الله ولد سيد عبدالڪريم عرف متارو شاھ، (9) ملا دائود ۽ سندس فرزند نورالحق مشتاقي، (10) ميان عبدالحليم ۽ سندس پٽ ميان وجھ الدين.
ڪجهه ڪتاب بابت:
”سنڌ جا شهيد“ نالي هن ڪتاب ۾ سنڌ جي انهن امر ڪردارن بابت مواد سيهڙيو ويو آهي جنن سنڌ جي حفاظت خاطر وقت بوقت ايندڙ ٻاهرين لٽيرن ۽ ڦورن سان جنگ جوٽي باوجود ان جي ته هو هيڻا ۽ ڪمزور هئا جڏهن ته ٻاهران ايندڙ لٽيرا لشڪر ۽ ساز و سامان ۾ انهن کان وڌيڪ، جنگي حرفتن ۽ چالاڪين ۾ ڌرتي ڌڻين کان ڪافي اڳڀرا هئا. پر سنڌ خاطر جان ڏيندڙ جنن ڪردارن بابت هن ڪتاب ۾ لکيو ويو آهي اُنهن ڪردارن اڳيان دشمن جي انهي مادي طاقت جي ڪابه حيثيت نه هئي انهن کي بس پنهنجي ڌرتيءَ جي حفاظت جو اونو هو انهي خاطر انهن پنهنجي جان جو نذرانو ڏيئي سنڌ ماتا جي هنج ۾ رت هاڻي ڳاڙهي وجود سان جاءِ ورتي. پر جئين ته سنڌ جي تاريخ لکندڙن انهن سان ڪو انصاف ناهي ڪيو ۽ تاريخ گھڻو ڪري حڪمرانن جي مرضي ۽ منشا سان درٻاري تاريخدانن لکي آهي سو انهن سنڌ جي اهڙن ڪردارن کي نظرانداز ڪيو يا انهن کي جيڪو مقام ملڻ کپي ها اهو ڏيئڻ ۾ انصاف کان ڪم نه ورتو. انهي ڪمي کي محسوس ڪندي سنڌ جي شهيدن جي وسيع لسٽ مان هن ڪجھه ناليوارن ڪردارن تي مشتمل هي ڪتاب توهان پڙهندڙن جي خدمت ۾ پيش ڪجي ٿو جيڪو اُميد ته توهان جي معلومات ۾ اضافي جو باعث ٿيندو. گڏو گڏ انهي ڪميءَ کي به دور ڪرڻ جي ڪوشش طور پهريون قدم ضرور سمجھيو ويندو جيڪا انهن سنڌي ڪردارن سان عرب توڙي حڪمران تاريخن دانن روا رکي آهي
مڪمل ڪتاب ڊائون لوڊ ڪريو
تي ڪلڪ ڪريو Save Target As ڊائون لوڊ ڪرڻ لاءِ رائٽ ڪلڪ ڪري
Famous Ancient Ports of Sindh
Sindh was not only remained rich, heritage, history and geography, but it is still a rich geographical country. Great Sindhi, its delta and coastal area remained attractive sites for the countries of the world. The ancient geographers, historians and tourists of the world had not only praised the famous things of sindh country, buy they also admired the ports of the country, where the trade of the countries of the world was carried on.Qudrat-u-llah Fatmi in his article has written that the Sindhi navigators through the bank of Iranian sea, approached the famous trade centers of Babul and Sumerian civilization. In writings of Herodotus and other classical writings of west, there is also so much information, in which reference of the Sicylux was also mentioned, who had gone in reverse direction from the sea of sindhu. Later on, there has been such references in the writings of the historians of the Alexander time.The Naval chief of Alexander, Nearchus, had witnessed some of the places during his voyage, which were also the seaports. At the place of ?Korokola? (presently known as Karachi) he had seen a beautiful and convenient port and had named it ?Alexander Heaven?. They had stayed there for 24 days along with their ships due to the cyclone. According to General Haig, the city/port of Sakala was present in the open creek; there were also references of port, which was named as Moran to Bara by Arian.There were numerous river ports and seaports in the area of delta. The river ports included Debal bander, Kharek bander, Shah bander, Larri(Lahri) Auranga bander, Jakhi bander, Dharaji bander, Keti bander, Sando bander etc. Some important and famous sea ports (bander) are explained as under
(1) Debal Bunder:
This ancient port of Sindhu was famous all over the world. It is situated on the eastern branch, of sindhu, delta. It was the busiest trade center in the world. In my opinion it is situated in the southeastern angle of present Buhara village and its antiquities are now inundated under the seawater. When ever the sea level decreases, the antiquities appear. From the early period of Islam, numerous recurrent attacks had been made on the port. At last Debal was conquered by Mohammad Bin Qasim, after several attacks and later on, its status was decreased. In the early period of ninth century, this great port was completely ruined.
(2) Shah Bander:
This port was established by Mirza Issa Khan Turkhan, but after passage of few years, it was closed. In 1759 A.D, the emperor of Sindh Ghulam Shah Kalhoro had re-opened that port. The Britain established industries there, which functioned for long period. Due to earthquake in 1819 A.D, one branch of sindhu closed which resulted in the closure of this port.
(3) Jakhi Bander:
It was situated in the eastern side of Dharaja bander in the coastal area.
(4) Dharaja Bander:
That port was established in the dynasty of Dharaja state, and it was remained a busy and famous trade center for a long period. When Noor Mohammad Kalhoro was the emperor of sindh, he attacked the state, killed its head Raja Arjun and devastated it.The antiquities of that port are still present on the site.
(5) Vikar Bandar:
It was the famous and busy port of sindh. Dr: Ghulam Ali Allana wrote with reference to Burns that the ships mostly anchored near the Vikar fort. The sindhi people named one of the ship as ?Armat.? The size of the ship was 70 x 28 feet. That port was closed in the mid of Nineteenth century.
(6) Keti Bander:
This famous port of Sindh country was situated on the Hajamro branch of Sindhu. That port was inundated thrice by sea. The last Keti bander was closed in 1864 A.D, due to the closure of the branch of sindhu on which it was situated.Due to the changes of water in Sindhu, many seaports and ports river have been ruined. Now days there remains neither the glory nor gushing water have the Great Sindhu nor its seaports and trade.
(1) Debal Bunder:
This ancient port of Sindhu was famous all over the world. It is situated on the eastern branch, of sindhu, delta. It was the busiest trade center in the world. In my opinion it is situated in the southeastern angle of present Buhara village and its antiquities are now inundated under the seawater. When ever the sea level decreases, the antiquities appear. From the early period of Islam, numerous recurrent attacks had been made on the port. At last Debal was conquered by Mohammad Bin Qasim, after several attacks and later on, its status was decreased. In the early period of ninth century, this great port was completely ruined.
(2) Shah Bander:
This port was established by Mirza Issa Khan Turkhan, but after passage of few years, it was closed. In 1759 A.D, the emperor of Sindh Ghulam Shah Kalhoro had re-opened that port. The Britain established industries there, which functioned for long period. Due to earthquake in 1819 A.D, one branch of sindhu closed which resulted in the closure of this port.
(3) Jakhi Bander:
It was situated in the eastern side of Dharaja bander in the coastal area.
(4) Dharaja Bander:
That port was established in the dynasty of Dharaja state, and it was remained a busy and famous trade center for a long period. When Noor Mohammad Kalhoro was the emperor of sindh, he attacked the state, killed its head Raja Arjun and devastated it.The antiquities of that port are still present on the site.
(5) Vikar Bandar:
It was the famous and busy port of sindh. Dr: Ghulam Ali Allana wrote with reference to Burns that the ships mostly anchored near the Vikar fort. The sindhi people named one of the ship as ?Armat.? The size of the ship was 70 x 28 feet. That port was closed in the mid of Nineteenth century.
(6) Keti Bander:
This famous port of Sindh country was situated on the Hajamro branch of Sindhu. That port was inundated thrice by sea. The last Keti bander was closed in 1864 A.D, due to the closure of the branch of sindhu on which it was situated.Due to the changes of water in Sindhu, many seaports and ports river have been ruined. Now days there remains neither the glory nor gushing water have the Great Sindhu nor its seaports and trade.
باقي سنڌ به وڪڻي ڇڏيو . .. .!
ڪشمور کان ڪراچي تائين
توھان،
سنڌ جون ٻنيون وڪيون
جي توھان سنڌي ھئا
توھان سنڌ جا
تيل وڪيا،
ريل وڪيا،
گيس وڪيا،
ويسَ وڪيا،
زمين جا خزانا وڪيا،
ڪُل ڪارخانا وڪيا،
اَڱر وڪيا،
سڱر وڪيا،
ڀريل گدام وڪيا،
صبح ۽ شام وڪيا،
ڪوئلا وڪيا،
مسئلا وڪيا،
ڀاڻ وڪيا کاڻ وڪيا،
موتي ۽ ھيرا وڪيا،
سون جا سويرا وڪيا،
درگاھون وڪيون،
مارن جون پناھون وڪيون،
ڳوٺ وڪيا ڪوٽ وڪيا،
شھر وڪيا بحر وڪيا،
ٿر وڪيا بَر وڪيا،
جبل جھنگ وڪيا،
سنڌ جا رنگ وڪيا،
سنڌ جا سمنڊ ست وڪيا،
ٻيٽ ڊيلٽا ھٽ وڪيا،
باقي سنڌ اسان لاءِ خالي بچي،
باقي سرحد سوالي بچي؟
اھا به ھڪو ھڪ وڪڻي ڇڏيو،
وڪڻي ڇڏيو تڪڻي ڇڏيو،
ڇو جو اسان نڌڻڪا آھيون،
ڇو جو اسان ڪَڻا ڪَڻا آھيون،
سڄي دنيا ۾،
مان سمجھان ٿو،
سؤ ڏيڍ کرب پتي ھوندا،
انھن مان پندرھن ويھ،
توھانجو اشتھار ڏسندا،
اچي سنڌ تي واڪ ڏيندا،
توھان کان اچي سنڌ وٺندا،
توھان جا خزانا ڀرجي ويندا،
توھان جا کِيسا ڀرجي ويندا،
پوءِ توھان جھاز خريدي،
سڄي دنيا ۾ گھمندا وتو،
ھر مُلڪ ۾ محل وٺندا وتو،
پنھنجن مائٽن ٻارن کي،
پنھنجي دوست ڀاڱي ڀائيوارن کي،
عياشيون ڪرائيندا وتو،
پنھنجون ڌيون پرڻائيندا وتو،
ھتي رھيل،
بچيل ڪچيل،
سيٺ وڏيرا سردار ڪامورا،
وڏي ورديءَ پوليس وارا،
نون حاڪمن جا طبلچي ٿيندا،
جيئن ھُيا انگريزن جا،
ڌاريا دھلچي ٿيندا،
جيئن ھُيا انگريزن جا،
ڌاريا دھلچي ٿيندا،
جيئن ھُيا سابق حاڪمن جا،
باقي رھياسون اسان،
سنڌي ھاري ناري،
پورھيت ڪمي ڪاري،
سنڌي قوم قديم،
تاريخن ۾ عظيم،
موھن جي دڙي کان مون تائين،
بچندڙ وڌندڙ ترقي ڪندڙ سنڌي ٻولي،
اسان جي پورھيت ماءُ جي لولي،
جيستائين اسان سان آھي،
تيسين اسان سان ڪجھ ٿيڻو ناھي،
اسان کي،
نوان حاڪم غلام سمجھندا،
اسان پاڻ کي،
انھن جو غلام ٿيڻ نه ڏينداسي،
جياپي جي جنگ جوٽينداسي،
جنگ شروع کان،
جاري آھي،
جاري رھندي،
جيئڻ ڪارڻ جنگ ڪنداسي،
بچڻ خاطر وڏا وس ڪنداسي،
پراڻا نظام ڊاھينداسي،
نوان نظام ڏينداسي،
قومي رنگ رنڱاوت جا،
محبت ۽ مساوات جا.
توھان،
سنڌ جون ٻنيون وڪيون
جي توھان سنڌي ھئا
توھان سنڌ جا
تيل وڪيا،
ريل وڪيا،
گيس وڪيا،
ويسَ وڪيا،
زمين جا خزانا وڪيا،
ڪُل ڪارخانا وڪيا،
اَڱر وڪيا،
سڱر وڪيا،
ڀريل گدام وڪيا،
صبح ۽ شام وڪيا،
ڪوئلا وڪيا،
مسئلا وڪيا،
ڀاڻ وڪيا کاڻ وڪيا،
موتي ۽ ھيرا وڪيا،
سون جا سويرا وڪيا،
درگاھون وڪيون،
مارن جون پناھون وڪيون،
ڳوٺ وڪيا ڪوٽ وڪيا،
شھر وڪيا بحر وڪيا،
ٿر وڪيا بَر وڪيا،
جبل جھنگ وڪيا،
سنڌ جا رنگ وڪيا،
سنڌ جا سمنڊ ست وڪيا،
ٻيٽ ڊيلٽا ھٽ وڪيا،
باقي سنڌ اسان لاءِ خالي بچي،
باقي سرحد سوالي بچي؟
اھا به ھڪو ھڪ وڪڻي ڇڏيو،
وڪڻي ڇڏيو تڪڻي ڇڏيو،
ڇو جو اسان نڌڻڪا آھيون،
ڇو جو اسان ڪَڻا ڪَڻا آھيون،
سڄي دنيا ۾،
مان سمجھان ٿو،
سؤ ڏيڍ کرب پتي ھوندا،
انھن مان پندرھن ويھ،
توھانجو اشتھار ڏسندا،
اچي سنڌ تي واڪ ڏيندا،
توھان کان اچي سنڌ وٺندا،
توھان جا خزانا ڀرجي ويندا،
توھان جا کِيسا ڀرجي ويندا،
پوءِ توھان جھاز خريدي،
سڄي دنيا ۾ گھمندا وتو،
ھر مُلڪ ۾ محل وٺندا وتو،
پنھنجن مائٽن ٻارن کي،
پنھنجي دوست ڀاڱي ڀائيوارن کي،
عياشيون ڪرائيندا وتو،
پنھنجون ڌيون پرڻائيندا وتو،
ھتي رھيل،
بچيل ڪچيل،
سيٺ وڏيرا سردار ڪامورا،
وڏي ورديءَ پوليس وارا،
نون حاڪمن جا طبلچي ٿيندا،
جيئن ھُيا انگريزن جا،
ڌاريا دھلچي ٿيندا،
جيئن ھُيا انگريزن جا،
ڌاريا دھلچي ٿيندا،
جيئن ھُيا سابق حاڪمن جا،
باقي رھياسون اسان،
سنڌي ھاري ناري،
پورھيت ڪمي ڪاري،
سنڌي قوم قديم،
تاريخن ۾ عظيم،
موھن جي دڙي کان مون تائين،
بچندڙ وڌندڙ ترقي ڪندڙ سنڌي ٻولي،
اسان جي پورھيت ماءُ جي لولي،
جيستائين اسان سان آھي،
تيسين اسان سان ڪجھ ٿيڻو ناھي،
اسان کي،
نوان حاڪم غلام سمجھندا،
اسان پاڻ کي،
انھن جو غلام ٿيڻ نه ڏينداسي،
جياپي جي جنگ جوٽينداسي،
جنگ شروع کان،
جاري آھي،
جاري رھندي،
جيئڻ ڪارڻ جنگ ڪنداسي،
بچڻ خاطر وڏا وس ڪنداسي،
پراڻا نظام ڊاھينداسي،
نوان نظام ڏينداسي،
قومي رنگ رنڱاوت جا،
محبت ۽ مساوات جا.
شهيد هيمون ڪالاڻي جون يادگار تصويرون
شهيد هيمون ڪالاڻي کي ڌرتي ماتا حوالي ڪرڻ کان اڳ جي آخري جهلڪ
شهيد هيمون ڪالاڻي جي هڪ يادگار تصوير
ڪجهه ڪتاب بابت:
ھن وقت سنڌ ۾ سماجي ابتريءَ جي صورتحال بيحد ڏکائيندڙ آھي. ان جي وڏن سببن مان ھڪ اھم سبب سماج جي مختلف طبقن پاران پنھنجي ذميدارين ۽ فرائض جي ادائگيءَ ۾ شعوري ۽ غير شعوري ڪوتاھي آھي.ھن ڪتاب جو مقصد سماج جي مختلف طبقن جو پنھنجي ذميداراڻي ڪردار جي طرف توجه ڇڪائڻ آھي. سماج جا مختلف اھم طبقا جيڪڏھن پنھنجي مٿان لاڳو اخلاقي، سماجي ۽ پيشه ورانه ذميداريون ۽ فرائض پوريءَ طرح سرانجام ڏيڻ شروع ڪن ته موجود ابتريءَ جي صورتحال ۾ خرابين کان ڪافي حد تائين بچي سگھجي ٿو.انھن ذميدارين ۽ فرائض جي عدم ادائگيءَ جي ڪري جتي اسان سنڌي سماج جي لاءِ ڄاڻي واڻي ھٿ وٺي تباھيءَ جا ذميدار بڻجون ٿا. اتي اسان پنھنجي شخصيت ۽ ماڻھپي جي ترقيءَ جا پڻ دشمن بڻجون ٿا. انھيءَ ڪري جو ماڻھوءَ جي شخصيت جي ارتقا ۽ ماڻھپي جي تڪميل جو تعلق سماج ۾ سندس ذميدارين جي ڀرپور ادائگيءَ سان ئي آھي.ھيءُ ڪتابڙو سنڌ جي مختلف اھم شعبن جي ماڻھن کي پنھنجي عملي ڪردار جو جائزو وٺڻ لاءِ ھڪ آئيني جي حيثيت رکي ٿو. جنھن ۾ ھر ھڪ مخاطب پنھنجو جائزو وٺي ڏسي. اھو واضح ھجي ته ھتي جن ماڻھن کي پنھنجي عملي ڪردار جي حوالي سان مخاطب ڪيو ويو آھي، سي سڀ جو سڀ انھن شعبن جي ڀينگ جا ذميدار ناھن. انھيءَ ڪري ھن آئيني ۾ جيڪو مخاطب پنھنجي عملي ڪردار ۾ سنواريل آھي، سو الله تعاليٰ جو شڪر ادا ڪري، پاڻ کي وڌيڪ مؤثر سرگرميءَ سان سماج لاءِ ڪارآمد بڻائي ۽ جنھن کي خرابيون محسوس ٿين ته اھو آئيني تي ڪاوڙجڻ بدران پاڻ کي سنوارڻ جي ڪوشش ڪري. پنھنجو اصل وساريل ڪم ياد ڪري ۽ پنھنجي بي عمليءَ تي پنھنجي نفس جو احتساب ڪري. اھڙيءَ طرح انسان جي سندن تخليقي مقصدن کي سجايو ڪرڻ لاءِ عمل تي آمادہ ڪرڻ، ھن ڪتاب جو مقصد آھي.ھن ڪتابڙي ۾ سنڌ واسين جي ذھنن، روحن ۽ قلب جي دروازي تي دستڪ ڏني ويئي آھي. انھيءَ دستڪ جو آواز اسان پنھنجي چوڌاري وڌ کان وڌ ماڻھن تائين رسائي ھڪ طرف پنھنجي پاڻ ۽ پنھنجي قوم لاءِ ذميداريءَ جو ثبوت ڏينداسين ته ٻئي طرف پنھنجي ماڻھن ۾ خدا پرستي ۽ انسان دوستيءَ جي جذبي کي سگھارو ڪرڻ جو ڪارڻ به بڻباسين. ــــــــــــــــــــــــ نور احمد ميمڻ
مڪمل ڪتاب ڊائون لوڊ ڪريو
تي ڪلڪ ڪريو Save Target As ڊائون لوڊ ڪرڻ لاءِ رائٽ ڪلڪ ڪري
ڪجهه ڪتاب بابت:
”سانگھڙ“ جو پھريون ايڊيشن 1963ع ۾ ڇپيو. ايوبي آمريت جي انھيءَ دؤر ۾ ”سنڌ“ جو نالو وٺڻ، شيخ اياز جي چواڻي، ڄڻ ته ڪاريھر تي پير رکڻ ھو. سنڌ ۽ سنڌين جي ڳالھ ڪندڙ ڪيترائي ڪتاب ۽ رسالا ضبط ڪيا ويا. ڏيپلائي صاحب جا ٽي ڪتاب ”1957ع جي آزاديءَ جي جنگ“، ”غازي انور پاشا“ ۽ ”جاپاني گُڏي“ ضبط ٿيا؛ سنڌي زبان جي بي مثال ھفتيوار رسالي ”انسان“ تي بندش وڌي ويئي. خود ڏيپلائي صاحب کي به ٻه دفعا جيل ياترا ڪرائي، سندس ڪاروبار تباھ ڪيو ويو.اھڙي ڏاڍ ۽ جبر واري دؤر ۾ ”سانگھڙ“ ذريعي ون يونٽ ٽوڙ تحريڪ جاري رکڻ جي سعي ڪندي سنڌ ۽ سنڌين جي ڳالھ ڪئي ويئي. ھڪ طرف احساس ڪمتريءَ جي ماريل ۽ ھيسيل سنڌين کي سندن شاندار ماضيءَ کان آگاھ ڪيو ويو، ته ٻئي طرف ’ائٽلانٽڪ چارٽر‘ ذريعي مليل قومي حقن جو وستار ڪري، کين سندن بنيادي حقن جو احساس ڏياريو ويو. حُر تحريڪن جي حوالي سان کين احساس ڏياريو ويو ته حق شناسي، سرفروشيءَ ۽ جانثاريءَ ۾ سنڌي ٻين کان اڳرا آھن. سندن بزرگن جي ڪارنامن جو وستار ڪري انھن کي محدود گروھي دائري مان ڪڍي، ملڪ گير وسعت ڏيڻ، سندن ڪارنامن کي ايندڙ نسلن لاءِ محفوظ ڪرڻ- اھي تمام وڏا ڪم ھئا، جن جو بنياد ”سانگھڙ“ ذريعي رکيو ويو. ’سيٺ سڳني مل‘ جي ڪردار ذريعي ٻڌايو ويو ته تحريڪ ڪنھن فرقي، جماعت يا مذھب تائين محدود نه ھئي.سنڌ جي ھڪ نھايت اھم سياسي ۽ ادبي شخصيت کي جڏھن ڏيپلائي صاحب ”سانگھڙ“ پيش ڪيو، تڏھن سرورق تي شھيد بادشاھ جي شبيھ ڏسندي، ھن صاحب بي اختيار چيو: ”واھ- ڪھڙو نه شينھن مرد ھو!“ڏيپلائي صاحب پنھنجي مخصوص لھجي ۾ زيرِلب مسڪرائيندي چيو: ”پر سائين جن ته شايد ھن شير مرد کي ڦاسي ڏيارڻ ۾ پيش پيش ھئا!؟“ ھن صاحب نھايت سنجيدگيءَ سان وراڻيو: ”ڏيپلائي صاحب! شينھن شڪار ٿيڻ کان پوءِ به شينھن ئي رھندو آھي- مُئل شينھن جي به ويجھو وڃڻ لاءِ به دل کپي!“ شھيد بادشاھ جي عظمت بابت، سندس خلاف سازشون ڪندڙ جا اھي لفظ گھڻو ڪجھ ٻڌائين ٿا. مھذب دنيا ۾ آزاديءَ جي مجاھدن کي جماعتي، گروھي ۽ لساني اختلافن جي باوجود، مڃتا ۽ مانُ ڏيڻ قومي فرض سمجھيو وڃي ٿو. ڪانگريس، گانڌي ۽ نھروءَ جي ڪٽر مخالف سڀاش چندر بوس کي سرڪاري طرح ’نيتاجي‘ سڏيو ويندو آھي- سندس تصويرون سرڪاري آفيسن ۾ گانڌيءَ ۽ نھروءَ جي تصويرن سان گڏ لڳايون وڃن ٿيون- سندس ڪارنامن تي فلمون ٺاھيون وڃن ٿيون. ٽي ويءَ تي پروگرام اچن ٿا. سندس ٺاھيل ”آزاد ھند فوج“ جا سپاھي قومي ھيرو سڏجن ٿا. ڪاش! اسان جا حڪمران ۽ دانشور به شخصي، لساني ۽ جماعتي مفادن جي تنگ دائرن کان مٿڀرو ٿي سوچين.ھن دور ۾ مھانگائي ۽ ٽي ويءَ، ڪتابن جي خريداري ۽ پڙھڻ لاءِ وقت ڪڍڻ البت مشڪل ڪري ڇڏيا آھن. دنيا ۾ ضحيم ڪتابن جي تخليص يا (Abridgment) انھن مسئلن جو ھڪ ڪارگر حل سمجھيو وڃي ٿو. خود ڏيپلائي صاحب به ترجمي جي حد تائين انھيءَ ٽيڪنڪ کي ڪاميابيءَ سان استعمال ڪيو. سندس ٻه ترجما ”جاپاني گُڏي“ ۽ ”سِسي نيزي پاند“ انھيءَ ٽيڪنڪ جا ڪامياب مثال آھن. ”سانگھڙ“ جي موجودہ ايڊيشن ۾ ناول جي ھڪ حصي کي مختصر ڪري، ضحامت ۾ ڪي قدر ڪمي ڪئي ويئي آھي. اھو عمل نھايت احتياط ۽ ذميداريءَ سان ڪيو ويو آھي، جيئن ناول جي تسلسل، اھم واقعن، ڪردارن ۽ مقامن تي ڪوبه اثر نه پوي. اُميد ته پڙھندڙ ھن ڪوشش کي ستائش جي نظر سان ڏسندا.
(ڪتاب مان کنيل هڪ ٽڪڙو)
مڪمل ڪتاب ڊائون لوڊ ڪريو
تي ڪلڪ ڪريو Save Target As ڊائون لوڊ ڪرڻ لاءِ رائٽ ڪلڪ ڪري
ــــــــــــ الطاف شيخ
گهمندڙ ڦرندڙ انسائيڪلوپيڊيا ـــــ الطاف
اُها سخت شپڪي واري برسات جي رات هئي. مان پنهنجي ننڍي شهر هالا ۾ پنهنجي گهر جي ماڙيءَ تي ورانڊي ۾ ڪرسي تي ويهي الطاف شيخ جو سفرنامو ”منهنجو ساگر، منهجو ساحل“ پڙهي رهيو هوس. برسات منهنجي پسنديده مُند آهي ۽ مان انهيءَ ۾ اڪثر ڪنهن محبوبه سان رلندو آهيان يا وري ڪنهن محبوب ليکڪ جو ڪتاب پڙهي، انهيءَ ۾ لکيل ڳالهين کي ذهن ۾ وهاري ڇڏيندو آهيان.هيءَ انهن ڏينهن جي ڳالهه آهي، جڏهن مونکي نئون نئون ڪتاب پڙهڻ جو شوق جاڳيو هو ۽ الطاف جي انهيءَ ڪتاب مون ۾ به هر سنڌي نوجوان وانگر، دنيا گهمڻ جو شوق پيدا ڪيو ۽ گڏو گڏ، جهازن تي نوڪري ڪرڻ جو شوق پيداڪيو. اُها برساتي رات، جنهن ۾ خوش قسمتيءَ سان بجلي بند نه ٿي هئي، مان هڪ ئي وهڪ ۾ الطاف جو اهو ڪتاب پڙهي ويوهوس ۽ انهيءَ ڪتاب ۾ موجود ڪيئي پُرڪشش جملا، لطيفا ۽ گهمڻ واريون جايون ذهن تي نقش ٿيل آهن.سنڌ، هڪ تمام ننڍڙو علائقو آهي. هڪ تمام محدود ڌرتي آهي، جنهن کي پنج هزار سال پراڻي تهذيب ۽ ثقافتي ورثا ضرور آهن پر سنڌ جي ترقيءَ ڪرڻ وارو تناسب ٻي ترقي يافته دنيا کان سؤ ڀيرا پوئتي آهي ۽ انهيءَ جو پوئتي هجڻ جو اهم سبب آهي؛ اسان وٽ معلومات جي کوٽ، معاشي سڌارن ۾، ٻين ترقي يافته قومن جي رهڻي ڪهڻيءَ ۽ ثقافت مان سکڻ اسان ماڻهن سکيو ئي ناهي، الٽو اسان سٺين قومن جي سُٺين عادتن کي رد ڪري پنهنجي جسم جو وڏيرڪو ڪنڌ اوچو رکڻ چاهيو آهي.الطاف شيخ، انهيءَ وقت سفرناما لکڻ شروع ڪيا جڏهن اندرونِ سنڌ، ماڻهن ۾ ٻاهرين ملڪن ۾ سفر ڪرڻ جو شعور ئي ڪونه هو ۽ نه ئي جهازن جي نوڪريءَ جي مڪمل ڄاڻ هئي. اها هڪ انتهائي تعجب جهڙي ڳالهه آهي ته گذريل 30-25 سالن کان پاڪستان مئرين اڪيڊميءَ جي داخلا لاءِ هر سال نه ڄاڻ ڪيترائي سنڌي ڇوڪرا ڪوشش ڪن ٿا ۽ ڪيئي ڪامياب پڻ ٿين ٿا.الطاف، آڱر کان وٺي هڪ پڙهندڙ کي مُلڪ گهمائي ٿو. هو ريل، بس کان وٺي گهوڙي گاڏين تائين، ڪيئي مزاحيه، معلوماتي ۽ افسانوي خبرون ٻڌائيندو هلي ٿو. سندس سفرناما پڙهڻ کان پوءِ، ڪنهن به ماڻهوءَ کي انهيءَ ملڪ جو جاري ڪيل ٽوئرسٽن لاءِ ڪتاب پڙهڻ لازمي ناهي.جهڙيءَ طرح سان پاڪستان ۾ ضياءُ مُحي الدين کي ٿيٽر پيدا ڪرڻ لاءِ باني ڪوٺي سگهجي ٿو، اهڙيءَ طرح سان الطاف شيخ کي سنڌ ۾ سفرناما لکڻ جو باني ڪوٺي سگهجي ٿو.جيتوڻيڪ سندس پڙهندڙن جو تعداد تمام گهڻو آهي جو کيس انهيءَ سلسلي ۾ خط به لاتعداد ملندا رهندا آهن پر ڪجهه ڳالهيون، سندس سفرنامن جي حوالي سان تشريح هيٺ اچڻ گهرجن.1. هيءُ هڪ تمام Optimisic ليکڪ آهي. روزمره جي مسئلن کان علاوه جيڪي زندگيءَ جا ڳوڙها مسئلا ٿين ٿا، انهن کان سندس سفرناما وانجهيل هوندا آهن. منهنجو اشارو، ملڪن جي سياسي صورتحال طرف به آهي. گڏوگڏ فلسفي، نفسيات ۽ سماجي سائنس جي طرف به آهي. سفر هڪ ڀرپور تخليق جو نالو آهي جنهن ۾ ماڻهوءَ کي ڪيئي اهڙا ڪردار ملندا آهن جن جو پسمنظرزندگيءَ جي مختلف فلسفن ڏانهن وٺي ويندو آهي ۽ جن جي ڪري انسان جو ڪائناتي تصور واضح ٿيڻ لڳندو آهي. بيشڪ الطاف، جتي به هوندو آهي ڪوشش ڪري، ماڻهن منجهه رهڻ چاهيندو آهي ۽ ڪوشش ڪري سندن زندگيءَ جا راز به معلوم ڪري ڪتابن ۾ لکندو آهي. پر هيڏي ساري پرديس جي زندگيءَ ۾ ڪو اهڙو ڪردار سندس ويجهو نه اچي سگهيو جنهن کي هُو پنهنجي سموري ڪتاب جو موضوع بنائي سگهي. ائين گهرن، بازارن، پارڪن ۽ ميوزم ۾ گهمڻ تمام سٺي ڳالهه آهي، انهن جي معلومات، سنڌي ماڻهن لاءِ هڪ تمام وڏي اهميت پڻ رکي ٿي. پر انهن ملڪن جي سياسي جُلوسن، ماڻهن جي سياسي نفسيات ۽ انهيءَ جو بين الاقوامي سياست سان ڳانڍاپو؛ اهو پڻ سنڌي ماڻهوءَ جو اهم موضوع آهي. جنهن موضوع کي اميد هئي ته الطاف پنهنجي پهرين سفرنامن کان پوءِ ڇهندو پر لکڻ جو سندس ساڳيو انداز، جاري رهيو. جڏهن ته مان سمجهان ٿو، انهيءَ وچ ۾، سنڌي ماڻهوءَ جي نفسيات تبديل ٿيندي رهي. هُن مارشلالا خلاف ويڙهه کاڌي. جمهوريت جي لفظ جي کيس ڄاڻ ٿي. هن بنگال، ويٽنام، فلسطين، سائوٿ آفريڪا، بوسنيا جي قومن جي صورتحال کي ڏٺو ۽ پرکيو ۽ پنهنجو پاڻ کي تاريخ جي آئيني ۾ ڀڳل ٽٽل شڪلين سان ڏسندو رهيو. کيس اڄ تائين اهو سمجهه ۾ نه آيو آهي ته قومپرستي، آخر ڪهڙي حد تي نسل پرستي بنجي ٿي ۽ روسُ جي ٽڪرا ٽڪرا ٿيڻ جا سبب ڇا آهن؟2. اخبارن ۽ رسالن کان وٺي ٽي وي ۽ ڊش اينٽينا جي پيدا ڪيل تصور کان سواءِ هڪ اهڙو به تصور آهي، جيڪو ڪنهن به علائقي جو ليکڪ ڏيئي سگهي ٿو. منهنجو خيال آهي ته هر اهو ماڻهو، جيڪو پنهنجي ڌرتيءَ کان سواءِ ٻي دنيا ڏسي ٿو، انهيءَ کي ڌرتيءَ جي رنگن جي وڌيڪ ڄاڻ ٿئي ٿي ۽ قومن جي تقدير ڦيرائي سگهي ٿو. الطاف شيخ، سنڌي ادب ۾ هڪ علحده شخصيت طور سڃاتو وڃي ٿو. سندس اسٽائل هر مصنوعيت کان نرالو آهي. هو گهمندڙ ڦرندڙ انسائيڪلوپيڊيا بنجي ويو آهي.هو پيار جو پانڌيئڙو آهي. تمام تکو ۽ محنت ڪندڙ انسان آهي. هن کي سندس مَن ۾، معصوم ۽ مظلوم ماڻهن لاءِ درد آهي. گڏو گڏ تمام شعوري طور تي هُن سنڌي عام پڙهندڙ ۽ هڪ معاشرتي شعور پيدا ڪيو آهي. سندس شرميلي طبيعت مان هميشه ائين لڳندوآهي ڄڻ ڪنهن ڪنواري ڇوڪريءَ سان ملاقات ٿي هجي، جنهن جو تازو مڱڻو ٿيو آهي. اها طبيعت سندس لکڻين ۾ پڻ ظاهر ٿيندي آهي. سنڌي سماج ۾ جهڙيءَ طرح ڪو نوجوان، يونيورسٽيءَ جي پڙهائيءَ دوران هاسٽل مان گهر ايندو آهي ۽ سياري جي راتين ۾ سگري ٻاري گهر وارن کي هاسٽل جون ڳالهيون، مرچ مصالحه ملائي ٻڌائيندو آهي، بلڪل اهڙي طرح الطاف ملڪن کان ٻاهر رهي، ڪچهريءَ جو معيلو مچايو ويٺو هوندو آهي.3. هن وقت الطاف شيخ ايتري دنيا گهمي چڪو آهي ۽ دنيا ۾ هر هنڌ تي مختلف ماڻهن سان ايترا تعلقات پکيڙي چڪو آهي جو جيڪڏهن ڪٿي وڃبو ۽ اهو ٻڌائبو ته اسين سنڌ مان آيا آهيون ته هُو چوندا ته جتان جو الطاف آهي. جيئن ته مون پهرين عرض ڪيو ته سنڌ هڪ تمام محدود علائقو آهي تنهن ڪري انهيءَ جي پڙهندڙن جو تعداد (پاڪستان جي تعليمي شرح نظر ۾ رکندي) به تمام معمولي آهي. تمام گهڻا ماڻهو اخبار پڙهنداآهن ۽ ادبي ڪتابن کي هٿ به لاهڻ نه چاهينداآهن. پر اهو ضرور محسوس ڪيو ويو آهي ته هر گهر۾ دوشيزه، اخبار خواتين، سب رنگ، عمران سيريز جي ڪتابن سان گڏ سنڌيءَ جو اهو واحد ليکڪ ڏسڻ ۾ ايندو ۽ سندس سفرناما، هر عُمر جا ماڻهو ڏاڍي شوق سان پڙهن ٿا جن ۾ ڪيئي ماڻهو ريل جي ڊگهي سفر کي موت ڏيڻ لاءِ، هيرالڊرابنس، سڊني شيلڊن جهڙن بيسٽ سيلرز سان الطاف شيخ کي به پڙهن ٿا. جو سندس ڪتابن ۾ اسان جي معاشري جو ڇهاءُ تمام گهڻي پرڪشش انداز ۾ ڏنل هوندو آهي.4. فطرت جي گهري ويجهڙائپ، جيڪا ماڻهوءَ کي هڪ خيالي شخص بنائي ڇڏيندي آهي. جنهن ۾ دريائن، پهاڙن، سمنڊن، تارن، پکين، برف ۽ برف سان سلهاڙيل برفاني پيچرن جو ذڪر هوندو آهي جيڪا انسان کي ڪائناتي تصور ۾ امر ڪري ڇڏيندي آهي ۽ انسان غير شعوري طور تي هميشه فطرت جي ويجهو رهڻ چاهيو آهي. جنهن ۾ سائنس ۽ نين سائنسي تخليقات جو ذڪر پڻ اچي ٿو ۽ فطرت کي جتي آئنسٽائين اچي بيهاريو هو، اتان کان انسان جي اندر ۾ ڪهڙ ي ولوڙ پيدا ٿيندي آهي. انهن ساڳين ملڪن ۾ علم طب، ٽيڪنيڪل دنيا، نيوڪليئر انرجي، ماحول جي آلودگي بابت ۽ کوڙ سارن اهڙن دنيا جي مسئلن بابت کوجنا ٿي رهي آهي. جيڪا مختلف اخبارن ۽ رسالن مان معلوم ٿيندي رهندي آهي، جتي الطاف گهمندو رهي ٿو. سندس ڪتابن ۾ اهڙي ڪابه تحقيق واضح نموني ظاهر نه ٿي آهي. هُن انساني روين ۾ ننڍڙين شين کي پنهنجي قلم جو موضوع بنايو، جيڪي هُن لاءِ تمام آسان هيون ۽ سندس زندگيءَ جو حصو پڻ هيون.مونکي ياد پوي ٿو؛ پارسين جي لاشن بابت هُن جيڪو مضمون لکيو هو، جنهن ۾ هُن فوٽوگرافي به ڪئي ته ڪيئين پارسين جي لاشن تي ڳِجهون گهر ڪري اچي وهنديون آهن. ته اهڙي قسم جا چند مضمون تمام لاڀائتا هو لکي چڪو آهي. سندس چوڻ موجب ته هُن انهيءَ مضمون تي ٻه سال محنت ڪئي تڏهن کيس مڪمل معلومات ملي سگهي. ليکڪ کي ڪهڙي شعبن ۾ ورهائي سگهجي ٿو، انهيءَ جو فيصلو، انهيءَ ٻوليءَ جو پڙهندڙ ئي ڪري سگهي ٿو پر جيڪڏهن هيمنگوي کي هڪ ناول لکڻ ۾ 10 سال لڳي سگهن ٿا ته پوءِ اسان جو ليکڪ هڪ مهيني ۾ هڪ ڪتاب ڪيئن ٿو لکي وٺي. اهڙيءَ طرح الطاف جا اهي موضوع جن تي هُن تمام گهڻي محنت ڪئي آهي يا اُهي ملڪ جن سان کيس ڏاڍو چاهه رهيو آهي، اُهي پڙهندڙ لاءِ تمام وڏو پليٽ فارم کولي سگهن ٿا. جيئن جپان سان گهڻي دل هجڻ ڪري سندس ڪتاب ”جپان جن جي جيءُ سان“ گهڻي وقت کان پوءِ هڪ ڀرپور ڪتاب هيو جنهن ۾ هُن هڪ تشبيهه ڏني هئي ته ”ٿڪل ٽٽل ماڻهو، رات جو گهر پهچي ڪمري ۾ ماچيس جي تيلين وانگر سمهي ٿا رهن.“ پر سندس ڪيئي ڪتاب هڪ ٽوئر گائيڊ طور استعمال ڪري سگهجن ٿا جو سندس ذهن ۾ شايد هميشه اها وابستگي رهي آهي ته ماڻهن کي ڪجهه نه ڪجهه ڏيڻ گهرجي ته جيئن سندن علم ۾ اضافو ٿئي. پوين 30 سالن ۾ جڏهن کان الطاف شيخ لکي رهيو آهي، اهو ڏاڍي شدت سان محسوس به ڪيو ويو آهي ته سنڌي پڙهندڙ جي معلومات وارو خانو، تمام معمولي تناسب سان ڀرجندو رهيو آهي، جنهن ۾ الطاف شيخ جي سفرنامن جو هڪ اهم ڪردار آهي.ڪجهه هن ڪتاب جي باري ۾ مان قطعي ان لائق نه آهيان جو الطاف شيخ جي ڪنهن ڪتاب تي پيش لفظ لکي سگهان. ڇو ته پهرين مان سندس مداحن مان آهيان. ٻيو ته زندگيءَ جي ڪيترن ئي هنڌن تي هُو منهنجي محسن جيان مون سان گڏ رهيو آهي ۽ همت افزائي ڪئي آهي. ننڍي هوندي سندس ڏنل ڪتابن جي کوکي مان اڃا تائين ڪتاب پڙهي رهيو آهيان. ائين کڻي چئجي ته هُن مون کي پنهنجن ٻارن جيان سمجهيو آهي. پر هُن کي سندس ئي ڪتاب تي پيش لفظ لکڻ لاءِ چئي انگريزيءَ جي شايد هن جملي کي ذهن ۾ رکيو آهي:Child is the father of man.سندس اِها ڳالهه ساراهڻ جوڳي آهي ته هُو هميشه ننڍن کان به سکڻ چاهيندو آهي. بهرحال هن ڪتاب جي بار ي ۾ جيڪي ڪجهه به لکندس اُها منهنجي راءِ هوندي ۽ نه ڪي پڙهندڙن لاءِ پيش لفظ.هن ڪتاب جو رُوح يامرڪزي خيال هن طرح آهي ته يورپ ۾ ايشيا ۽ آفريڪا جي ماڻهن لاءِ ڏاڍا تنگ نظر رويا محسوس ٿين ٿا ۽ پور ي ڪتاب ۾ ڪيترن ئي هنڌن تي انهيءَ ڳالهه جو ذڪر ٿيندو رهي ٿو. خاص طور تي آفريڪن شيدين سان هاسٽل جي ڪمري ۾ جيڪو بحث، الطاف، پنهنجي حساس طبيعت جي ڪر ي نوٽ ڪيو آهي ۽ آفريڪي ماڻهن جي احساس کي چڱيءَ طرح محسوس ڪيو آهي، اُهو ڏاڍو نرالو آهي. ان قسم جي مشابهت مان محسوس ٿيندو آهي ته ليکڪ جي اندر ۾ عزت، احترام ۽ اخلاق جا رويا ڪيئن جڙن ٿا. سئيڊن ۾ اتي جي مقامي ماڻهن کي آفريڪي شيدن لاءِ حقارت جي نظر سان ڏسندي، جيڪو درد محسوس ڪري ٿو انهيءَ مان سندس ڪائنات جي باري ۾ هڪ دردمندانه سوچ جي پروڙ ٿئي ٿي. هُو اِها ڳالهه شروع ڪندي ئي لکي ٿو:”آئون دل ۾ سوچيندو آهيان ته هتي جي يورپي ماڻهن کي ڪهڙ ي خبر ته هي جيڪي ڪارا آفريڪي شيدي سندن شهر مالمو ۾ ڦري رهيا آهن، ڪو تعليم بالغان لاءِ نه آيا آهن پر انهن مان هر هڪ پنهنجي پنهنجي ملڪ ۾ اهم پوسٽ تي آفيسر ۽ پنهنجي پنهنجي ڪم جو ماهر آهي.“الطاف هڪ اهڙ ي يونيورسٽيءَ ۾ تعليم پرائي آيو آهي جتي ساڻس، دنيا جي هر ملڪ جا بهترين ماڻهو گڏ پڙهيا ٿي. انهيءَ پوري ماحول ۾ الطاف کي آفريڪا جي ذهين، معصوم ۽ ڏکويل شيدين جي ويجهو رهڻ پسند آيو. جن کي رنگ ۽ نسل جي بنياد آمريڪا ۽ يورپ ۾ نظر انداز ڪيو ويو آهي. هيءُ بحث شايد انهن ڏينهن ۾ ٿيو هوندو جڏهن اڃا نيلسن منڊيلا جي چونڊن واري ڪئمپ هلي پئي جيڪو هن وقت سائوٿ آفريڪا جو صدر منتخب ٿي چڪو آهي. جيڪا ڳالهه هڪ خوش آئنده جي نشاني آهي ۽ اوندهه ۾ ڏيئو ٻرڻ جي برابر آهي. بهرحال انهيءَ حقيقت کان به مُنهن نٿو موڙي سگهجي ته محروميءَ ۾ هميشه تخليق پيدا ٿيندي آهي تنهن ڪري ئي ڪارن ماڻهن جا ڪارناما، پوري دنيا ۾ ڳايا ويندا آهن. اتر آمريڪا جي هڪ ليکڪ ”بُڪر واشنگٽن“ جي انوکي مثال دنيا جي تاريخ کي ڏڪائي وڌو هو جنهن جي ناول ”Up from Slavery“ جو تقريباً 35_ 30 زبانن ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي. سنڌيءَ ۾ پڻ مرزا قليچ بيگ، ”غلاميءَ مان چاڙهو“ جي عنوان سان اهو ناول ترجمو ڪيو هو. ويسٽ انڊيز جي ڪرڪيٽ ٽيم جي ڪري اهو بي نام ٻيٽ هاڻ شيدين جي شناخت بڻيل آهي. پر اخبارن ۽ ٽي وي وغيره تي تڏهن به سندن مختلف عادتن کي نشانو بنائي، کين هڪ گهٽ قوم ظاهر ڪيو ويندو آهي. جيئن الطاف واري انهيءَ بحث ۾ Aids (ايڊز) جي حوالي سان پڻ ڪيئي مثال ڏنا ويا آهن. مون کي لڳي ٿو ته شايد اهوئي سبب آهي جو هن ڪتاب جو عنوان: ”اڇن جي ملڪن ۾ اسين ڪارا“ رکيو ويو آهي.الطاف شيخ جي سڀني ڪتابن جيان هن ڪتاب ۾ به ڪجهه مخصوص خوبيون واضح آهن، جيڪي هاڻ سندس شخصيت جو حصو بنجي چڪيون آهن. اُهي آهن ننڍڙا ننڍڙا ڀوڳ، سنڌ جي جاگرافي ۽ ثقافت جي مڪمل ڄاڻ، سنڌ سان وابستگي هجڻ جي ڪري ڪيترائي حوالا ۽ تشبيهون ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه هر نئين شيءِ جي معلومات.هن ڪتاب جو هڪ انتهائي مختصر مضمون، ”نيرن مسئلو ناهي“ ۾ الطاف شيخ جو فطرت ۽ سنڌ سان پيار واضح ٿي وڃي ٿو. جڏهن ته هن وقت، هو ڪافي دنيا لتاڙي چڪو آهي ۽ عمر ۽ تجربي جي اهڙي حصي ۾ آهي جتي ماڻهو پنهنجي ديس ۽ انهيءَ جي اوڻاين کان ڪڪ اچي ويندو آهي.هُو صبح ساڻ الوپ ننڊ مان جاڳي ٿو ۽ سندس ڪنن، اکين، ذهن ۽ روح جي چڻنگين کي، ٻاهر جا پکي ڇيڙين ٿا ۽ هُو پنهنجي مڪمل معلومات کي استعال ڪندي لکي ٿو:”بهرحال هتي جي ٿلهن ڳيرن، ڪبوترن کي اونهاري ۾ شاهه پنجو، باڊهه، بوبڪ هلي ڇڏجي ته ان ئي وقت گذاري وڃن. ساڳي طرح سوڀو ديرو ۽ سانڌاڻ جا پکي سياري ۾ سئيڊن سان جيڪر سرڳواسي ٿي وڃن.“فطرت جو حُسن سندس اندر ۾ سمايل آهي تنهن ڪري ئي هو پکين جي رنگن، ٻولين ۽ سندن جيئاپي جو ذڪر ڪري ٿو پر هي اهڙا موضوع آهن جن جو ڪائنات جي سڀ کان وڏي مخلوق، انسان سان گهرو تعلق آهي ۽ هي موضُوع سندس الڳ الڳ ڪتابن جا موضوع بنجي سگهن ٿا.الطاف، انهن سينئر ليکڪن مان آهي جن سنڌي ادب جي انهن ماڻهن سان گڏ سفر شروع ڪيو جڏهن اڃا سنڌي ادب جي ڪا تاريخ ئي نه جُڙي هئي يا جيڪڏهن هُئي ته نالي ماتر، مثلاَ، حميد سنڌي، امر جليل، آغا سليم، علي بابا، نسيم کرل وغيره. پر اهڙن ليکڪن جي کيپ ۾ هيءُ واحد ليکڪ آهي جنهن مسلسل لکيو آهي ۽ پنهنجي قلم کي جيئندان ڏيندو آيو آهي. هن وقت نئين نسل جي نوجوانن جو سينئر ليکڪن تي اهوئي الزام يا شڪايت آهي ته هنن هڪ ٻه ڪتاب لکي، پوءِ انهن ئي ڪتابن جو کٽيو کائڻ چاهيو آهي ۽ سندن چند ڪهاڻين ئي کين امرتا بخشي آهي. اهو بحث تمام ڊگهو آهي. الطاف شيخ، شايد، سنڌ ۾ ٿيندڙ ادبي سرگرمين کان چڱيءَ طرح واقف نه هوندو پر هڪ ڳالهه جيڪا ڪنهن انگريزي يا ڪنهن امير ٻولي ءَ جي ليکڪ سان سنڌيءَ ٻوليءَ جي ليکڪ کي ڀيٽڻ تي محسوس ٿئي ٿي، اها آهي، سندس نان پروفيشنل هجڻ. ايترن ڪتابن جو ليکڪ جيڪڏهن، انگريزي، جرمن، فرينچ يا وري ڀلي عربي ۽ روسيءَ جو به ليکڪ هوندو جيترن ڪتابن جو الطاف شيخ آهي ته شايد هڪ وڏي صوبي جيتري جائداد هجيس ها. اسان جا ليکڪ، عظمت جي شوق ۾ به نان پروفيشنل آهن ته وري حالتن پٽاندر پڻ. اها ڳالهه مونکي تڏهن محسوس ٿي جڏهن الطاف شيخ جا هي لفظ، سندس هن سفرنامي ۾ پڙهيم جڏهن کيس ڪراچي ايئرپورٽ تي ڪو همراهه چانهه پيئاري جهاز تائين وٺي اچي ٿو صرف ان ڪري جو هو سنڌيءَ ۾ مشهور ليکڪ آهي.”لکڻ تان مون جهڙن جي دل ضرور کٽي ٿيندي هوندي ته سنڌي اخبارن جا نه ايڊيٽر ٿا پڇن نه سرڪار سڳوري. پر پوءِ رکي رکي جتوئي ۽ سندس ساٿي پوليس / FIA آفيسرن جا هن قسم جا قرب ڏسي هڪ دفعو وري همت وڌندي آهي.“هن ڪتاب ۾ سئيڊن جي سردي ۽ مهنگائي ڏسي ائين ٿو لڳي ڄڻ ڪو پوڙهو، ڪشتو کڻي پئسا به گهري رهيو آهي ۽ هيٺان ڪنهن ڇٻيءَ ۾ گرم ڪپڙا پڻ گڏ ڪندو وڃي. سندس ايشيائي هجڻ جو اهڃاڻ، سندس اکين جي ڪارن گهٻن مان محسوس ڪر ي سگهجي ٿو. الطاف، چمڙي جي جئڪيٽ جو ذڪر ڪيو آهي ۽ سندس قيمت جو پڻ جيڪا پاڪستان ۾ هزار رپيا ۽ سئيڊن ۾ ڏهه هزار رپيه ملي ٿي. انهيءَ تي مون کي صوفيه لارين جي انگريزي فلم ”سن فلاور“ (Sun Flower) ياد آئي جنهن ۾ هيرو جڏهن جنگ تي وڃي ٿو ته سندس زال محبوبه کيس چمڙي جي جئڪيٽ آڻڻ لاءِ چوي ٿي. بدقسمتي سان اهو هيرو جنگ ۾ وڃائجي وڃي ٿو ۽ شايد برف ۾ سندس بيمار جسم اٽليءَ جي هڪ ڇوڪري کڻي ٿي جنهن سان هو زندگي بچائڻ جي ڪري شادي ڪري ٿو ڇڏي. ڪيئي سالن بعد جڏهن سندس پهرين زال ۽ محبوبه کيس ڳولهيندي پهچي ٿي ۽ سندس ٻي زال ڏسي واپس موٽي ٿي تڏهن هيرو کيس چمڙي جي جئڪيٽ ڏيئي ٻڌائي ٿو ته هيءَ جئڪيٽ، مون تولاءِ جنگ جي دوران ورتي هئي.ان، وقت مون کي سمجهه ۾ نه آيو هو ته چمڙي جي معمولي جئڪيٽ، ان فلم جي هيروئن لاءِ ڪهڙي اهميت رکي سگهي ٿي. پر الطاف جو هيءُ سفرنامو پڙهي ۽ سئيڊن ۾ جئڪيٽ جي اهميت ڏسي محسوس ٿيو ته ان فلم جو هيرو، پنهنجي محبوبه کي هڪ نرالو تحفو ڏنو هو.ٿڌ جو ذڪر ڪندي الطاف ڪيئي سهڻيون تشبيهون ڏنيون آهن، جن مان هيءَ تشبيهه ذڪر جوڳي آهي:”۽ هي سئيڊن جهڙا ملڪ اتر قطبي ۽ سائبيريا واري ويڪرائي ڦاڪن جا ملڪ سڏجن ٿا جتي مارچ، اپريل مهينن ۾ به برف باري ۽ ٿڌيون هوائون پيون لڳن ۽ اندران لانگ جان (ڪاٽن يا اون جي ڊگهي گنجي ۽ پجامو)، قميص، پتلون، سئيٽر، ڪوٽ، جئڪيٽ ۽ مفلر ٽوپ پائڻ سان به گهڻي ٿڌ ۾ ائين لڳندو آهي ڄڻ ماڻهو وهنجي ايئرڪنڊيشنر اڳيان اگهاڙو بيٺو آهي.“ان کان علاوه سئيڊن توڙي اسڪينڊينيون ملڪن ناروي، فن لئنڊ ۽ ڊينمارڪ ۾ روز شادي روز طلاق جو ڪافي ذڪر آڏو آيو آهي. انهيءَ سلسلي ۾ ڪيئي فلسفا سامهون اچن ٿا. عورت آزاد تحريڪن کان وٺي انسان جي بنيادي آزادين واريون تحريڪون ماڻهو سوچي سگهي ٿو. ساڳئي وقت مذهبي ارتقا کان وٺي ڪميونسٽ سماج جي ٽٽڻ تائين جيڪا نظرياتي ويڙهه، دنيا جي انسانذات آڏو گهمي آئي آهي، تنهن اهو ثابت ڪر ي ڏيکاريو آهي ته هڪ عورت لاءِ هڪ مرد کانسواءِ، ۽ هڪ مرد لاءِ، هڪ عورت کانسوءِ وڌيڪ جنس پرستي ائبنارمل آهي _ ايڊز، قدرت جي پيدا ڪيل تمام وڏي ۽ خطرناڪ بيماري، انسانذات کي ڏڪائي ڇڏيو آهي. جنهن ڪري هاڻ ٿائيلينڊ ۾ به چڪلن تي آهستي آهستي بندش پئجي رهي آهي.ائين جلدي ۾ شاديون ڪرڻ ۽ طلاقون ڏيڻ، واقعي پاڪستان يا ايشيا جي غريب ملڪن وارن ماڻهن لاءِ ڪنهن مطلب جي تحت آهي جو ٽين دنيا جي ماڻهوءَ کي هڪ منظم زندگي نه ملي سگهي آهي. هُن ٺڳيءَ کانسواءِ ڪجهه ڪمائڻ ۽ ٺاهڻ سکيو ئي ناهي. باقي هڪ آزاد زندگيءَ جي تصور ۾ پنهنجي مرضيءَ کان بغير زندگي گذارڻ لاءِ اهو قانون ٿي سگهي ٿو. هنن جي آبهوا کي ٺهڪي ايندو هجي. انهيءَ باري ۾ ڪا راءِ تڏهن قائم ڪري سگهجي ها جڏهن الطاف ڪو سنجيده ڪردار سامهون کڻي اچي ها.هن سئيڊن ۾ رهڻ دوران تيرهن سؤ صفحا لکيا آهن ۽ هي ڪتاب شايد سندس اوائلي ڇهن مهينن دوران لکيل آهي. ڪيئي ڳالهيون جيڪي پڙهندڙ کي کوٽ محسوس ڪرائينديون هونديون، يقيناً سندس ايندڙ ڪتابن: ملير کان مالمو، جت برف پوي ٿي جام، يورپ جا ڏينهن ۽ راتيون وغيره ۾ پورائو ڪري وينديون.
ــــــــــــــــــــــــــ امير ابڙو
تي ڪلڪ ڪريو Save Target As ڊائون لوڊ ڪرڻ لاءِ رائٽ ڪلڪ ڪري
ڪتاب مان کنيل ٽڪرا. . .
تاريخ 8 آڪٽوبر 1958ع مارشل لا ڊڪليئر ٿيڻ بعد حالتن جي ناساز گاريءَ ڪري ارادو ڪيو ھوم ته طبيعت کي آرام ڏيڻ، علمي معلومات وڌائڻ، بگڙيل خانگي ڪاروبار کي درست ڪرڻ لاءِ ڳوٺ ۾ اچي رھان. يوناني حڪيم افلاطون (پليٽو) به اھڙين حالتن جي موجودگيءَ ۾ مشورو ڏنو ھو ته:”جڏھن ملڪ ۾ جمھوريت جي جاءِ ڊڪٽيٽرشپ والاري ته ان حالت ۾ سمجھدار ماڻھوءَ کي گھر جي چوديواري ۾ بند ٿي لکڻ پڙھڻ جي ڪم ۾ مشغول ٿيڻ گھرجي، جيسين تائين وڃي ناموافق ھوائون مُلڪ تان گذري وڃن!“ٻئي ڏينھن ڳوٺ اچڻ جو ارادو ھوم، ليڪن جيئن چوڻي آھي ته، ”بندي جي مَن ۾ ھڪڙي، صاحب جي مَن ۾ ٻي!“ وانگر 10 تاريخ اڌ رات جو گرفتار ڪري اچي جيل ۾ بند ڪيائون. مٿي ذڪر ڪيل خيال ۽ ارادا دل ۾ ئي رھجي ويا.وارنٽ ۾ ڄاڻايل ھو ته، ”تنھنجو ٻاھر رھڻ پاڪستان جي داخلي خواہ خارجي سلامتيءَ لاءِ نقصان ڪار ھو، ان ڪري سيڪيورٽي ائڪٽ ھيٺ توکي ڇھن مھينن لاءِ جيل ۾ موڪلجي ٿو.“جيل ۾ 15 مھينا رھڻا پيا. ان کان پوءِ سَن ۾ مارچ 1968ع تائين نظربند رھيس.ان سموري عرصي ۾ تاريخي ڪتابن جو مطالعو ڪيم. جنھن بعد ڪيترن مسئلن تي غور ڪري ڪي احوال قلم بند ڪيم. ان عرصي ۾ 24 کن ننڍا وڏا ڪتاب لکي سگھيس.سنڌ جي ڪلچر تي غور ۽ فڪر ڪرڻ جو موقعو مليو. جنھن جي سلسلي ۾ حاصل ڪيل معلومات کي ھن ننڍي پمفليٽ جي صورت ۾ ناظرين جي خدمت ۾ پيش ڪريان ٿو.ھر قوم کي ھزارن ورھين جي تجربي، تاريخي روايات، مُلڪي ماحول وغيرہ ڪري ڪي بنيادي ورثا ميراث ۾ ملن ٿا، جن جي حفاظت ۽ ترقي ھو سندس مکيه فرض سمجھي ٿي، جن مان مکيه ورثا ھيٺيان آھن:1. وطن ۽ ان ۾ آزادانه زندگي بسر ڪرڻ جو حق.2. قومي زبان.3. قومي ڪلچر.4. قومي اقتصادي مفاد.(1) وطن ۽ اُن ۾ آزادانه زندگي بسر ڪرڻ جو حق.سنڌ ھزارين ورھين کان ھڪ جدا مُلڪ ٿي رھي آھي. جنھن جا رھاڪو باوجود جدا جدا نسلن، ٻولين ۽ مذھبن جي آخري طور ھڪ اھڙي قومي حيثيت حاصل ڪرڻ کي ويجھا ٿي ويا ھئا، جنھن جھڙو مثال ساري برصغير ھندوستان ۾ ملڻ مشڪل آھي. ھنن وٽ ھڪ زبان، ڪلچر، قومي روايتون ۽ مذھب جي بنيادي وحدت جو تصور موجود رھيو ھو. جيڪڏھن ھنن ڪنھن وقت ڌارين جي تسلط ھيٺ اچي وقتي سندن آزادي وڃائي ٿي ڇڏي ته سگھوئي ھمت ۽ ڪوشش سان اھا وري ھٿ ٿي ڪيائون.مٿن مختلف دورن ۾ ايرانين، يونانين، عربن، پٺاڻن، مغلن ۽ انگريزن جي حڪومت جو قبضو ٿيل ھو، جن سندن زبانن، ڪلچر ۽ اقتصادي مفاد کي مٿانئن زوريءَ مڙھيو ھو. ليڪن ٿوري وقت بعد اھي ڌارين جا تسلط ۽ قبضا ختم ٿي ويا. سنڌ، ان جي زبان، ڪلچر، قومي ڪردار ۽ مفاد سلامت آھن. دنيا جي ٻين آزاد قومن وانگر ھنن کي به پنھنجي نموني آزاد زندگي گذارڻ جو پورو حق آھي. ڊنمارڪ، فنلئنڊ، سويڊن، پورچوگال، ھالينڊ، سائپرس، لبنان، جارڊن، سريا، يمن، وغيرہ قومون ۽ ملڪ، آزاد ۽ قومن جي سڀا جا ميمبر آھن، سي ڪيترين ڳالھين ۾ ھن کان نه ايراضي نه آباديءَ ۾ وڏا آھن.اھو ھڪ تاريخي حادثو ھو ته انگريزن ساري ھندوستان تي قبضو ڪري، ان کي انتظام خاطر صوبن ۾ ورھائي ۽ وڃڻ بعد پاڪستان ۽ ڀارت جي صورت ۾ آزاد ڪري ڇڏيو، جنھن ۾ سنڌ پاڪستان جو صوبو بڻيو. ان سان سنڌ جي ھندن جي گھڻي ڀاڱي کي حالتن جي ناموزون ھئڻ ڪري لڏي وڃڻو پيو. ٿوري وقت بعد سنڌ جي صوبي کي ڪن مستقل مفاد جي مدنظر مغربي پاڪستان جي طاقتور صوبي پنجاب جي ماتحت ڪيو ويو.ھن وقت ملڪ ۾ ڪنٽرولڊ جمھوريت مروج آھي. دنيا جون طاقتور حڪومتون سندن مصلحت خاطر اھڙي طرز حڪومت جون طرفدار آھن. سنڌ جي ڪيترن ھندن کي لڏي وڃي پرديس وسائڻو پيو آھي. باقي پوئتي رھيل سنڌي بي يار و مددگار ھئڻ ڪري ڪجھ ڪرڻ کان مجبور آھن. منجھن اھڙي طاقت نه آھي، جو ھي سنڌ جي اندروني آزادي حاصل ڪرائي سگھن. تنھن ڪري ھنن لاءِ ٻيو طريقو نه رھيو آھي ته سندن باقي ورثن جي حفاظت ۽ ترقيءَ لاءِ ڪوشش وٺن.ليڪن اُن ڏس ۾ به کين ڪيتريون مشڪلاتون درپيش ھيون. ملڪ جو تسلط ھڪ غير ھمدرد گروھه جي ھٿ ۾ وڃڻ ڪري، جن جي زبان، ڪلچر، مذھبي تخيل، سياسي ۽ اقتصادي مفاد علحدہ آھن، حالتن کي درست ڪرڻ آسان نه ھو. پاڪستان بنجڻ کان پوءِ جي حالتن، وري سنڌ کي نئين مشڪلات جي مقابل ڪيو آھي، لکھا سنڌي ڄاڻندڙ ۽ ڳالھائيندڙ سنڌي ڪلچر جا حامل ھندو مُلڪ ڇڏي ڀارت ھليا ويا، انھن جي جاين تي لکھا ماڻھو ڀارت کان لڏي سنڌ ۾ آيا. انھن جي ٻولي، لباس، ڪلچر، مذھبي نقطئه نگاھه علحدہ آھن. ازانسواءِ ون يونٽ ٿيڻ بعد، سنڌي مفاد سان ھٿ چراند ٿيندي رھي آھي، تن نھايت مايوس ڪن حالتون پيدا ڪيون آھن. تاريخ جي اڳين واقعن کان ھي حالتون مختلف آھن. اڳي يوناني، ايراني، مغل ۽ انگريز مالي نفع حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪندا ھئا. ھنن قديم باشندن کي لکن جي تعداد ۾ لڏائي، انھن جي جاءِ گھڻي تعداد ۾ ڪانه ڀري ھئي. انھن جي ڪلچر، زبان ۽ نون عقيدن جو سنڌ تي ايتري قدر اثر نه پيو، جيترو ھِن حالت ۾ پئجي رھيو آھي. ھن وقت ته سنڌ جي جداگانه وجود کي ختم ڪيو ويو آھي. ان جي زبان کي صوبائي زبان تسليم ڪري، ان ۾ اعليٰ تعليم نٿي ڏياري وڃي. ريڊيو ۽ سئنيما وغيرہ جي ذريعي سنڌي زبان جي ايتري به ھمت افزائي نه ٿي ڪئي وڃي، جيتري ڀارت ۾ سنڌين جي صوبي نه ھئڻ جي باجود ڪئي وڃي ٿي. اُتي سنڌي زبان کي صوبائي زبان جو درجو ڏنو ويو آھي، جنھن مطابق اعليٰ ۾ اعليٰ تعليم تائين، ھو ان کي پڙھي سگھن ٿا. دھلي ريڊيو تان سنڌي زبان ۾ خبرون نشر ڪيون وڃن ٿيون. سنڌين طرفان صوبي جي ون يونٽ کان پوءِ آزاديءَ کي ڇڏي، صرف زبان ۽ ڪلچر جي بچاءَ ۽ ترقيءَ لاءِ ڪوشش ڪئي وڃي ٿي، ته به اُن کي نا پسنديءَ جي نگاھه سان ڏٺو وڃي ٿو ۽ سزائون ڏنيون وڃن ٿيون.ٻئي طرف اسان جي مٿاھين طبقي جو ڪردار ڪِري پيو آھي ۽ خود مطلبي، قوم فروشي، نفاق ۽ بزدلي منجھن ايترو گھر ڪري ويل آھي، جو ڊپ وٺيو وڃي ته اسان ھن نئين آزمودي مان ڪھڙي طرح نڪري پار پونداسون. اسان جي ماڻھن جو زيادہ تعداد سادہ مزاج، علم ۾ گھٽ، مذھب جي غلط تشريح جي نالي ۾ ڌوڪو کائيندڙ، تعداد ۾ ٿورو، محنت کان گُسائيندڙ، لالچ ۾ لُڙھي ويندڙ، جھڳڙي فساد کان گوشي ڪرڻ ڪري، مقابل حالتن کي منھن ڏيڻ لاءِ اھل ثابت ٿي نه سگھيو آھي. وٽن ايندڙ ماڻھن مان ڪيترا پاڻ کي فاتح، مھذب ۽ بھتر سمجھن ٿا. وٽن اسلام جو فسطائي تخيل، پاڪستان ۾ اسلامي حڪومت جو نعرو، اتحاد مسلمانان وغيرہ جھڙا دلڪش ڀُلائيندڙ نظريا موجود آھن. سندن خيالات جي پرچار لاءِ جديد قسم جي پروپيگنڊا جا جملي ذريعا، جھڙوڪ اخبارون، رسالا، ڪتاب، ريڊيا، ٽيليويزن، سئنيما، مذھبي عالمن جا پرچارڪ گروہ موجود آھن.اُن حالت ۾ سنڌ جي ورھايل، وڇڙيل، پٺتي پيل ڳوٺاڻن، اڻ پڙھيل، مختلف ھنگامي نعرن ھيٺ ڀنڀلجي ويندڙ ماڻھن جي ڪلچر ۽ زبان جي ڪاميابيءَ جا آسرا رکڻ ڪيتري قدر درست آھي. اھي ۽ اھڙا ٻيا خيال ڪمزوري پيدا ڪندڙ ھئا. اڳي دنيا جا مُلڪ وڏن دريائن، سمنڊن، رڻ پٽن، جبلن، نسلن، وطني ماحول، طاقتور حڪومتن جي مُلڪن ۾ ورھايل ھئا.ليڪن ھاڻ سائنس جي ايجادن، جھڙوڪ: ھوائي جھاز، ٽيليگراف، اخبارن، ڪتابن، ريڊين انھن ملڪن جا سَنڌا ھڪ طرف مٽائڻ شروع ڪيا ھئا، ته ڪيترن ملڪن جي وفاقي طور ملڻ جي رجحان ۽ سامراجي طاقتن جي انھن کي مِلائڻ لاءِ ڪوشش جاري ھئي.ساڳيءَ طرح ٻولين جي جدا جدا ۽ مخصوص صورت به مٽجڻ شروع ٿي ھئي. مختلف زبانن جي ڄاڻندڙن جو باھمي رابطو، ترقي يافته ملڪن، قومن ۽ زبانن کان علمي، ھنري ۽ سائنسي لفظن جي اُڌار، حڪومت وقت جي سنڌي زبان سان معاندانه پاليسي، ٻوليءَ جي بقا ۽ فروغ ۾ ڪئين مشڪلاتون پيدا ڪري ڇڏيون ھيون. سنڌي ٻوليءَ تي نظر ٿي ڪيم ته شاھه لطيف جي زماني کان، جنھن کي صرف ٻه سو ۽ ڪي ورھيه گذريا آھن، ته ان جو رنگ گھڻو بدلجي چڪو آھي. ان ۾ اڳيئي دراويدي، پارسي، عربي، منگول ۽ انگريزي زبان جا گھڻا لفظ داخل ٿي ويا ھئا. ھاڻ ھنري ۽ سائنسي دور شروع ٿيڻ ڪري ڪيترا لفظ اُڌارا وٺڻا ھئا.ٽئين طرف مُلڪي ڪلچر تي نظر ٿي ڪيم، ته ان لاءِ به حالتون اطمينان بخش نظر نٿي آيون. ڪلچر ڇا آھي، اُن بابت حقيقت اڳتي ڏني ويندي، انھن حالتن تي غور و فڪر ڪرڻ بعد معلوم ٿيڻ لڳو ته حالتون آسان نه آھن. حڪومت ۽ نئين حالات سان گڏ، تاريخي ۽ ارتقائي رجحان اسان جي کڙي ڪيل قومي ديوار ۾ سوراخ وجھي، انقلاب آڻڻ جي پويان ھئا.ھر شيءَ کي پنھنجو دور ۽ موسم ٿيندي آھي. ان وقت ان جي حفاظت يا پرورش ڪرڻ ڦل دائڪ ٿيندي آھي، پر موسم کانپوءِ ڪھنه پودا ڪري، نوان ڄمندا آھن.اکين اڳيان ڏٺو اٿئون ته بمبئيءَ کان سنڌ کي آزاد ڪرائي، اڃان ٺيڪ طرح ھلائڻ مس شروع ڪيو ھئوسون، ته وري اسان کي پنجاب سان گڏي، ان جي مڪاني آزاديءَ کي سلب ڪيو ويو آھي. زبان تيزيءَ سان بدلجي رھي آھي، مڪاني ڪلچر تي ٻاھرين ڪلچرن جو اثر پئجي رھيو آھي. مڪاني ماڻھن جي اقتصادي حالت خراب ٿي رھي آھي. انھن نون پيدا ٿيل حقيقتن ۽ مسئلن جي روشنيءَ ۾ سموري سوال تي نئين سر غور ڪرڻو ھو.صرف گذشته تاريخ جي چند مثالن ۽ جذباتي اثرن ھيٺ خوش فھميءَ ۾ مبتلا رھڻ مان ڪو فائدو حاصل ٿيڻ وارو نه ھو. انھن ڳالھين کي مدنظر رکي مون ڪي نتيجا ڪڍيا آھن، جي ڪتاب جي متن ۾ ٻڌائيندس. قوميت جو تخيل جدا جدا زمانن ۽ ماڻھن جي گروھن ۾ مختلف پئي رھيو آھي. جنھن ۾ نسلي، شھري، سامراجي، مذھبي ۽ وطني قوميت جا تخيل مکيه رھيا آھن.ھن وقت جنھن قوميت جو تخيل دنيا ۾ عام طور تسليم ڪيو وڃي ٿو، سو وطني قوميت جو آھي. ھر ملڪ (وطن) ۾ آب و ھوا، جاگرافيڪل حالات، ماحول، تاريخي روايات، نسلي رجحانات جي بنياد تي ڪي خصوصيتون پيدا ٿين ٿيون. جن جي بنياد تي قومي جوڙجڪ، ان جي گذر معاش جا ذريعا، قومي ڪردار، ڪلچر ۽ زبان شڪل وٺن ٿا.گذريل پنج ھزار ورھين کان سنڌ جي جداگانه جاگرافيائي ۽ تاريخي حيثيت تسليم ٿيل آھي. دنيا جي ٻين قديم مھذب ۽ متمدن ملڪن وانگر ھن کي زماني جا لاھا چاڙھا ڏسڻا پيا آھن. ھتي جا رھاڪو جڏھن غير مُلڪي تسلط کان آزاد رھي، مڪاني حڪومتن جي ھٿ ھيٺ رھيا آھن، ته ان وقت سندن قومي شيرازو متحد ڪرڻ، معاشي ذريعن جي ترقي، قومي ڪردار، ڪلچر ۽ زبان جي واڌاري لاءِ ڪوشش پئي ٿي آھي.پر جڏھن سنڌ سياسي آزادي وڃائي، ڌارئين تسلط ھيٺ آئي آھي، ته اُن وقت سندس معاشي ذريعي کي ڌارين جي مفاد لاءِ ڪتب پئي آندو ويو آھي. زور، لالچ ۽ غلط تعليم جي ذريعي سندن قومي ڪردار، ڪلچر کي بگاڙڻ ۽ ڌارئين زبان کي مُلڪي زبان تي مسلط ڪرڻ جي ڪوشش پئي ٿي آھي.اُھو مسئلو بحث طلب آھي، ته ملڪ جي سياسي آزادي، زيادہ اھم آھي يا قومي ڪردار، ڪلچر ۽ زبان جي آزادي ۽ حفاظت ۽ ترقي وڌيڪ اھميت رکي ٿي.ھڪڙن ماھرن جو چوڻ آھي ته مُلڪ جي سياسي غلامي، قومي ڪردار، ڪلچر ۽ زبان کي معزول ۽ معدوم ڪريو ڇڏي.ٻين ماھرن جو رايو آھي ته جي ماڻھو پنھنجا قومي ڪردار، ڪلچر ۽ زبان کي محفوظ ۽ سلامت رکڻ ۾ ڪامياب ٿين ٿا، سي گھڻو وقت سياسي غلاميءَ ۾ رھي نٿا سگھن.سياسي غلاميءَ جو ڌَڪ عارضي آھي، قومي ڪردار، ڪلچر ۽ زبان جي ڪمزوري ۽ پستي، دائمي قسم جي آھي.ھن مضمون ۾ آئون ڪلچر ڇاکي چئجي؟ ان جا جوڙجڪي عنصر ڪھڙا آھن؟ ھر ھڪ مُلڪ جو ڪلچر ڪھڙي طرح ٺھي ٿو؟ اُن جي ٺھڻ تي ڪھڙين ڳالھين جو اثر رھي ٿو؟ سنڌ جي جدا گانه ڪلچر جا مُکيه جزا ڪھڙا آھن؟ تي بحث ڪندس.مون کي مُلڪ جي مکيه سياسي ليڊرن جا تازو ڪڍيل گفتا اڃا تائين ڪَنن ۾ گونجي رھيا آھن.ھڪ چيو ته، ”ننڍو صوبو ننڍن دماغن جي ماڻھن سان ڀَريل آھي.“ (سردار پٽيل)ٻئي چيو ته، ”سنڌين جو ڪلچر گڏھه ھڪلڻ ۽ اُٺن ڪاھڻ وارو آھي.“ (لياقت علي خان)تنھن ڪري آئون ھن وقت سياسي آزاديءَ جي حصول کان قومي ڪردار، ڪلچر ۽ زبان جي حفاظت ۽ سلامتيءَ کي زيادہ اھم سمجھي، اُن تي روشني وجھڻ جي ڪوشش ڪريان ٿو.- غلام مرتضيٰ –- 1963ع
(ڪتاب مان کنيل هڪ ٽڪڙو)
مڪمل ڪتاب ڊائون لوڊ ڪريو
ــــــــــــ جامي چانڊيو
ليکڪ پاران . . .
اسان کي موجوده دؤر ۾ ڪي ٽارزن نه پر سگهارا ۽ ذميوار ادارا گهرجن، هڪڙا ماڻهو ايندا ٻيا ويندا، پر ادارا هوندا. جديد دؤر جي اها تقاضا آهي ته فردن بجاءِ ادارن تي ڀاڙڻ گهرجي. هڪڙي ڀيري نرسمها رائو تي تنقيد پئي ڪيائون ته جنهن پارٽيءَ جو سربراهه گانڌي هو، ان جي سربراهيءَ تي اچي هي ويٺو آهي. ان تي هن کين چيو ته مون کي اوهان جون ڳالهيون ٻُڌي ڏاڍو افسوس ٿيو آهي. اوهان جي خيال ۾ هاڻي جيڪڏهن گانڌي هندستان ۾ هوندو ته ڇا ڪندو؟ يا جيڪڏهن هاڻي پاڪستان ۾ جناح هجي ها ته ان سان ڪهڙي حالت ٿئي ها؟ مخصوص حالتون ماڻهن کي ٺاهينديون آهن. جديد زماني جي سوچ اها آهي ته فردن تي ڀاڙڻ بدران ادارن تي ڀاڙڻ گهرجي. آڪسفورڊ يونيورسٽي الائجي ڪنهن ٺاهي آهي، هارورڊ ۽ ڪيمبرج يونيورسٽي آهي پر اهي ادارا اڄ موجود آهن. ڪم ڪار ڪن ٿا، پارٽيون هلن ٿيون، ادبي ۽ سماجي ادارا آهن، اهي سڀ هلن ٿا، ان ڪري فردن بجاءِ ادارن کي ترقي وٺرائڻ گهرجي ته جيئن اهي ادارا نسل در نسل هلن، نسل در نسل جٽاءُ ڪن ۽ وڌندا رهن. اهي ادارا اسان کي نسلن تائين هلائڻا آهن. فرد وڏي شيءِ آهن پر فرد ادارن جي ماتحت هئڻ کپن، اُهي ادارن جي ذريعي کپن، فرد ادارن کان مٿانهان نه هئڻ کپن. اهي جديد سوچون اسان کي اپنائڻ گهرجن. گهرن ۾ به ايئن هجڻ گهرجي، هڪڙو ماڻهو گهر ۾ سڄو ڏينهن لٺ کنيو ويٺو آهي، ڇو ته گهر جو وڏو آهي، مان ته پنهنجي ٻارن کان پڇندو آهيان هر شيءِ جي باري ۾، ماحول، سياست، ادب جي باري ۾. اوهان پنهنجي ٻارن ۽ عورتن کي ننڍڙن ننڍڙن فيصلن ۾ شريڪ ڪريو، انهن کان راءِ وٺو، انهن کي اهو احساس ڏياريو ته اهي صاحبِ راءِ ماڻهو آهن، انهن جي راءِ جي اهميت آهي. ايئن ئي گهر، معاشرا ۽ ماڻهو تبديل ٿيندا آهن. ان ڪري فردن بجاءِ ادارن تي ڀاڙڻ به هڪ بهترين حل آهي.اچو ته سنڌ کي هڪ جديد ۽ فخر جوڳو، روشن خيال، انسان دوست ۽ اعليٰ انساني سماج ٺاهڻ لاءِ سڀ پنهنجي پنهنجي پتيءَ جو ڪم ڪريون ۽ ان خواب کي هڪ حقيقت جو روپ ڏيون.
سنڌي سماج به هڪ انساني سماج آهي، جنهن جي پنهنجي هڪ تاريخ آهي. انهن تاريخي مرحلن مان گذري ان ۾ ڪي زبردست خوبيون ۽ سُٺايون پيدا ٿيون آهن، جن تي سنڌي عوام کي بجا طور فخر ڪرڻ گهرجي. ساڳيءَ طرح ان ۾ انهن تاريخي مرحلن ۽ مختلف معروضي حالتن سبب ضرور ڪي اهڙيون منفي ڳالهيون به پيدا ٿيون هونديون ۽ ٿيون آهن، جن کي اول سمجهڻ ۽ پوءِ دور ڪرڻ جي تمام وڏي ضرورت آهي. سنڌ سان اسان جي بي پناهه محبت جي تقاضا رڳو اها نه آهي ته ان جا رڳو ويهي سُٺا پاسا ڏسون ۽ انهن تي فخر ڪريون پر ان جي اها تقاضا به آهي ته ان جي ڪمزور ۽ منفي پاسن کي ڏسجي ۽ انهن کي دور ڪرڻ لاءِ ڪي عملي حڪمت عمليون ۽ اُپاءَ اختيار ڪجن. ڇاڪاڻ ته دنيا جو اهڙو ڪوبه سماج نه آهي جيڪو يا ته سمورو سُٺو هجي يا مورڳو خراب. انساني سماج تمام پيچيده شيءِ آهي ۽ اهو متحرڪ پڻ آهي. ان ڪري اهو به ضروري نه آهي ته قومن ۾ جيڪي چڱايون آهن اُهي هميشه ساڳيءَ طرح برقرار رهن ۽ انهن ۾ جيڪي ڪمزوريون يا منفي پاسا آهن اُهي به ڪو لکيي جو ليک آهن. قومون ۽ معاشرا پنهنجا مثبت ۽ سُٺا پاسا آهستي آهستي وڃائي سگهن ٿا ۽ ساڳيءَ طرح پنهنجن ڪمزور ۽ منفي پاسن کان به جند ڇڏائي سگهن ٿا. فطرت جي ٻيءَ هر شيءِ وانگر قومن ۽ سماجن جا مزاج به متحرڪ هوندا آهن ۽ اها هڪ زبردست اُتساهيندڙ ڳالهه آهي. ان ڪري نه پنهنجين خوبين تي حد کان وڌيڪ فخر ڪجي جو اُهي تبديليءَ جي پيرن ۾ وَنگَ بڻجي وڃن ۽ نه وري پنهنجين ڪمزورين تي خود قياسي ڪرڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته قومن ۽ سماجن کي تبديل ڪري سگهجي ٿو. ان ڪري اسان به پنهنجيءَ قوم، سماج ۽ عوام کي تبديل ڪري سگهون ٿا ۽ اسان کي پنهنجون حياتيون ان مقصد لاءِ وقف ڪرڻ گهرجن، ڇاڪاڻ ته اهو هن وطن ۽ ڌرتيءَ جو اسان تي فرض ۽ قرض آهي. اسان جي انفرادي شعور جو ڪهڙو مُلهه جيڪڏهن اسان جي عوام ۾ شعور نه هوندو ۽ اسان جي انفرادي ترقيءَ ۽ عزت جي ڪهڙي وِٿُ هوندي جيڪڏهن اسان جي قوم ۽ عوام نڌڻڪو، پيڙهيل ۽ مظلوم هوندو. اڄڪلهه هر جاءِ تي ڳالهايو، لکيو ۽ چيو وڃي ٿو ته سنڌ ۾ اجتماعي سوچ جي کوٽ آهي ۽ اها هڪ حقيقت به آهي. ان حوالي کان سنڌي سماج جو تفصيلي جائزو وٺڻ جي ضرورت آهي ته آخر اهي ڪهڙا سبب، محرڪ ۽ عمل آهن، جن جي ڪري اسان جي قوم جي سماج ۾ اجتماعي سوچ جي کوٽ آهي.جيڪڏهن ڪنهن به قوم ۽ ان جي سماج جو رويو بهتر، روشن خيال، مثبت ۽ اتساهيندڙ آهي ته اهو رڳو پنهنجو پاڻ نه ٿيو هوندو، ان جي پويان ضرور ڪو پس منظر ضرور هوندو. ساڳيءَ طرح جيڪڏهن ڪنهن به قوم ۽ ان جي سماج جو رويو صحيح نه آهي، ڪمزور ۽ خراب آهي ته سمجهڻ گهرجي ته ان جي پس منظر ۾ به ضرور ڪي سبب هوندا ۽ انهن کي سمجهڻ جي ضرورت آهي. هر سماج ۾ ڪي سُٺايون ته ڪي خرابيون هونديون آهن، پر اسان جو ان باري ۾ رويو هيءُ هجڻ گهرجي ته ان جا سبب ۽ محرڪ معلوم ڪجن ۽ انهن کي سمجهجي. جيئن ته سماج جو ڪوبه رويو سٺو يا خراب ۽ ماڻهن ۾ ڪابه سوچ آسمان مان نٿي اچي. ماڻهو اهي رويا ۽ سوچون پاڻ اختيار ڪري ٿو ۽ اهو ڪنهن نه ڪنهن نتيجي طور جُڙي ٿو. اسان پنهنجي ارد گرد، پنهنجي سماج، پنهنجيءَ قوم ۾ ماڻهن ۾ جيڪڏهن ڪو ڪمزور رويو ڏسون ٿا يا اهڙو رويو ڏسون ٿا جيڪو بهتر يا گهربل معيار وٽان نه آهي ته بجاءِ ان تي ارهو ٿيڻ جي، ماتم ڪرڻ جي، بجاءِ سڄي قوم تي افسوس ڪرڻ ۽ ان جي مذمت ڪرڻ جي هڪ ڊاڪٽر ۽ هڪ سماجي سائنٽسٽ طور ڏسڻ گهرجي ته آخر ماڻهو ايئن ڇو ٿا ڪن؟ جيئن ڪو ڊاڪٽر ڪنهن مريض کي ڏسي ان جو معائنو ڪندو آهي ته هي اَڀرو ڇو آهي؟ هن کي بخار ڇو آهي؟ هن کي بيماريون ڇو ٿيون ورائين؟ سماج به دراصل ايئن آهي، سماج جي جسم ۽ مزاج کي به ڪي ماڻهو ڊاڪٽر جيئن ڏسن ٿا ته آخر هي سماج ايئن ڇو آهي؟ هي حالتون ايئن ڇو آهن؟ ماڻهون هيئن ڇو ٿا ڪن؟ هونئن ڇو نٿا ڪن؟ وغيره.جڏهن اسان پنهنجي سماج کي ڏسون ٿا ته اسان کي نظر اچي ٿو ته هن اسان جي سماج ۾ اجتماعي سوچ جي وڏي کوٽ آهي. جيڪي سماج باشعور ۽ فرض شناس آهن، انهن ۾ اجتماعي سوچ جي کوٽ ايتري نه هوندي آهي. اصل سوال اهو آهي ته اهو ڏسڻ گهرجي ته ايئن ڇو آهي؟ ان جا ڪهڙا سبب آهن؟ ٻي ڳالهه هيءَ ته جڏهن به سماج ۾ ڪنهن به رويي جي کوٽ يا ڪمزوريءَ جي ڳالهه ڪجي ته هڪ ڳالهه سمجهڻ گهرجي ته سماج هڪ پيچيده شيءِ آهي. سماج جا سڀ رويا ۽ سوچون ڪنهن هڪڙي مخصوص سبب جي ڪري ڪونه ٺهندا آهن. مختلف سبب، مختلف حالتون ۽ محرڪ گڏجي پوري سماج جي ڪنهن مخصوص سوچ کي ٺاهيندا آهن. ان ڪري سماجي مسئلا پاڻ به پيچيده هوندا آهن ۽ انهن جا حل به پيچيده هوندا آهن. اينگلس تمام وڏو فلسفي هو، هن هڪڙو زبردست ڪتاب لکيو هو، جنهن جو نالو هو ”فطرت جي جدليات“ يعني “Dialectics of Nature”. ان ۾ هن ڏاڍي زبردست ڳالهه ڪئي هئي ته، ”پيچيده مسئلن جا حل سادا نه ٿيندا آهن، پيچيده مسئلن جا حل به پيچيده ٿيندا آهن.“ اهو ممڪن ئي نه آهي ته هڪڙي ماڻهوءَ کي ڪينسر جو مرض هجي يا ڪو ان کي تمام وڏو مرض هجي ۽ اهو چوي ته مان پونسٽان يا پيناڊال جي گوريءَ سان ٺيڪ ٿي ويندس. جيترو سماج جو مرض گِهرو هوندو، جيترو اُهو گهڻ طرفو هوندو، جيترو گهڻن سببن وارو هوندو، ان جو حل به اوترو ئي گهرو، گهڻ طرفو ۽ گهڻن طريقن وارو هوندو. اهو اوترو ئي پيچيده هوندو ۽ گهڻو وقت وٺندو. ان ڪري سماج جي هر سٺي ۽ خراب رويي ۽ سوچ کي ايئن ڏسڻ گهرجي ته ماڻهو ايئن ڇو ٿا ڪن؟ ان جا ضرور ڪي سبب هوندا ۽ اهي سبب ڪي مخصوص قسم جا نه هوندا، اهي سبب به گهڻن ئي قسمن جا هوندا. ممڪن آهي ته سبب متضاد به هجن، ممڪن آهي ته اُهي هم آهنگ هجن، پر هڪڙي ڳالهه طئي آهي ته اهي سبب مختلف قسمن جا هوندا. ان ۾ سماجي سبب به هوندا، سياسي سبب هوندا، اقتصادي سبب به هوندا، تاريخي سبب به هوندا، نفسياتي سبب به هوندا، ڇو ته جيئن هڪ فرد جي نفسيات هوندي آهي، تيئن قومن جي به نفسيات ٿيندي آهي، عوام جي به نفسيات ٿيندي آهي. اسين هن گفتگوءَ ۽ ڪچهريءَ ۾ ان قسم جي سببن جو جائزو وٺنداسين.
(ڪتاب مان کنيل هڪ ٽڪڙو)
مڪمل ڪتاب ڊائون لوڊ ڪريو
تي ڪلڪ ڪريو Save Target As ڊائون لوڊ ڪرڻ لاءِ رائٽ ڪلڪ ڪري
ٻه اک. . .
ايم اي جي پهرين سال ۾ جيڪي شاگرد 65 سيڪڙو کان وڌيڪ مارڪون کڻڻدا آهن سي جيڪڏهن خواهش هجين ته ايم ر اي فائنل ۾ ٻن ڪورسن بدران مونو گراف يا ٿيسز لکي سگهندا آهن.هن سال جي شاگردن مان ڪجهه شاگردن جن کي ادب سان ۽لکڻ سان دلچسپي هئي مونو گراف لکڻ جو ارادو ڪيو.ڪجهه شاگردياڻيون مون وٽ به صلاح مصلحت ۽ رهنمائي لاءِ آيون ۽ ڪن مون سان گڏ ڪم ڪرڻ جي خواهش جو اظهار ڪيو. مون کين چيو ته مان پنهنجي مصروفيتن سبب وڌيڪ کين وقت ڏئي نه سگهندس پر ڪا هڪ جي جيڪڏهن افسانوي ادب جي ڪنهن صنف تي ڪم ڪرڻ چاهي ته مان سندس رهنمائي ڪري سگهان ٿو. هڪ شاگردياڻيءَ خواهش جو اظهار ڪيو ته هوءَ امر جليل جي ادبي پورهئي تي ڪم ڪرڻ چاهي ٿي. اهو منهنجو به دلپسند موضوع هو مون کيس ڪم ڪرڻ جي اجازت ڏني ۽ کيس امرجليل جا مختلف ڪتاب پڙهڻ جي هدايت ڪئي ته جيئن Synopsis۽ Bibliography ٺاهڻ ۾ مدد ملي. جڏهن هوءَ امر جليل جا سڀ ڪتاب پڙهي آئي ته مون کيس سهڻيءَ جو امر جليل نمبر پڙهڻ لاءِ چيو ۽ جڏهن هوءَ اهو ڪم به مڪمل ڪري آئي ته مون محسوس ڪيو ته ڪم شروع ڪرڻ کان اڳ کيس امر جليل جو انٽرويو وٺڻ گهرجي هوءَ ان تي خوش به ٿي ته پريشان به! جليل کان ٽائيم وٺڻ ۽ وٽس پهچڻ هن لاءِ ڪو سولو ڪم نه هو. مون کيس ٻڌايو ته وقت آئون وٺي ڏيندس ۽ هيڪر هلي توکي سائين سان ملائي به ايندس. ان ڏينهن انٽرويو ۾ مدد به ڪندس باقي تون پاڻ پئي ڪجانءِ.ان شاگردياڻيءَ کي وٺي امر جليل جي اپارٽمينٽ Sand view پهتس. امر جليل سان گفتگو دوران جليل صاحب ٻڌايو ته کيس لکندي 52 سال ٿي ويا آهن مون کي اها ته خبر هئي ته پاڻ ورهين کان لکندو اچي ٿو پر ان ڳالهه جو قطعي احساس نه هو ته کيس لکندي ٻاونجاهه ورهين جو عرصو ٿي چڪو آهي. مون بي اختيار کين چيو ته پوءِ ته توهان جي لکڻين جي گولڊن جوبلي ملهائڻ گهرجي. پاڻ هميشه جيان کلندي پنهنجي ڪردار جي انداز ۾ چيائون ته ”يار ڪهڙي گولڊن جوبلي“ڳالهه آئي ويئي ٿي وئي پر مان اها سڄي رات ان معاملي تي ويچاريندو رهيس ٻئي ڏينهن صبح جو پنهنجي وائيس چانسلر ڊاڪٽر پيرزادي قاسم رضا صديقي وٽ ويس ۽ کيس ٻڌايم ته مان جليل جي لکڻين جي گولڊن جوبلي ملهائڻ جو رٿي آيو آهيان توهان جي منظوري ۽ سهڪار گهربل آهي.پيرزاده قاسم بنيادي طور تي نهايت شريف النفس انسان آهي موڊ ۾ هوندو ته سمنڊ جهاڳڻ لاءِ تيار ۽ جي موڊ ۾ نه ته ڪَسي اُڪرڻ جي معاملي کي به اهڙي خوبصورتيءَ سان ٽاري ويندو جو توهان کي لاجواب ڪري ڇڏيندو. مون جڏهن به ڪنهن علمي ادبي معاملي تي ساڻس سهڪار ڪرڻ لاءِ چيو آهي ته هن ڪڏهين به انڪار نه ڪيو آهي. پاڻ هڪ ڏيهان ڏيهي سطح جو اديب ۽ شاعر آهي علم دوست ۽ ادب نواز پاڻ بنيادي طور تي Biochemist آهي ۽ بعد ۾ Psychology ۾ پي اڇ ڊي ڪيائين ۽ سڄي ڄمار يونيورسٽيءَ ۾ استاد هئڻ سان گڏوگڏ مختلف انتظامي عهدن تي به رهيو. انڪساري ۽ نهٺائي سندس دين ڌرم آهن.امر جليل جي لکڻين جي گولڊن جوبلي 29 جون 2008ع تي شام جو ڇهين وڳي رٿي ويئي جنهن جي گڏيل صدارت ڊاڪٽر پيرزاده صاحب ۽ سائين مظهرالحق صديقي صاحب ڪئي خاص مهمان ثقافت ۽ سياحت کاتي جي صوبائي وزير محترمه سسئي پليجو صاحبه هئي جڏهن ته اعزازي مهمانن ۾ ڊاڪٽر سليمان شيخ صاحب افتخار عارف، ڊاڪٽر فهميده حسين ۽ لڇمڻ ڪومل ڀاٽيا صاحب شامل هئا پنهنجي نوعيت جي اها پهرين گڏجاڻي هئي جنهن ۾ پاڪستان جي سورهن مختلف ادارن امرجليل جي ادبي خدمتن جي مڃتا ۾ کيس اجرڪن ۽ شيلڊن جو نذرانو پيش ڪيو. مان انهن سڀني ادارن جو ٿورائتو آهيان خاص طور تي ثقافت کاتي جي سيڪريٽري سائين شمس جعفراڻي صاحب جو جنهن جي سهڪار ۽ خلوص همٿايو ۽ اڪيڊمي ادبيات جي چيئرمين سائين افتخارعارف ۽ ريجنل ڊائريڪٽر سائين آغا نور محمد صاحب جو جن ان تقريب کي مانائتو ۽ شانائتو بنائڻ ۾ پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪيو. ان تقريب ۾ پڙهيل ليکن کي جيڪي لکت جي صورت ۾ هئا اوهان جي خدمت ۾ پيش آهن ڪلاچي جو هي پرچو امر جليل جي ادبي ۽ علمي پورهئي جي مڃتا ۾ امر جليل نمبر طور ڪڍي رهيا آهيون اميد ته قبول پوندو.ڊاڪٽر فهميده حسين صاحبه سنڌيءَ ٻوليءَ جي باختيار اداري جي سربراهه جي حيثيت ۾ پنهنجيون نيون ذميداريون وڃي ماڻيون آهن پر ايڊيٽوريل بورڊ ۾ سندس سهڪار جاري رهندو. اوهان جي راين ۽ مشورن جي روشنيءَ ۾ ڪلاچي کي وڌيڪ بهتر ڪرڻ جي ڪوشش ڪبي.
پروفيسر محمد سليم ميمڻ
مڪمل ڪتاب ڊائون لوڊ ڪريو
. ي ڪلڪ ڪريو Save Target As ڊائون لوڊ ڪرڻ لاءِ رائٽ ڪلڪ ڪري
ادب ۽ سياست!
ــــــــــــــــــــــــ امر جليل
(27 جنوري 2009ع تي سنڌ يونيورسٽي ۾ ڏنل ليڪچر)
مون کي ڳالهائڻ ڏاڍو ڏکيو لڳندو آهي. جڏهن به ڳالهائڻ جي نوبت ايندي هي، تڏهن لکي ڳالهائيندو آهيان. انيڪ ڪوتاهين مان منهنجي هڪ ڪوتاهي اها به آهي جو ڳالهائيندي مان وڦلندو آهيان. مورن کي چور، ۽ چورن کي مور چئي ويندو آهيان. رهبر کي رهزن ۽ رهزن ڱي رهبر سڏيندو آهيان. ڪنهن وقت ائين به ٿيندو آهي جو ڳالهائيندي منجھي پوندو آهيان، تڏهن رحمان ملڪ کي رحمان ڊڪيت ۽ رحمان ڊڪيت کي وزيراعظم جو صلاحڪار رحمان ملڪ سمجھي ويندو آهيان. هونءَ به لياري وارو رحمان ڊڪيت، صلاحڪار رحمان ملڪ کان لکين دفعا وڌيڪ هينڊسم آهي. هينڊ سم وزيراعظم جو صلاحڪار به هينڊسم هئڻ گھرجي ورنه ڪنڊوليزا رائيس ۽ جارج بش جهڙي جوڙي، عراق ۽ افغانستان جهڙا ممڻ مچائي وجھندي آهي.
ڪنهن ڪنهن وقت وڦلڻ ۾ ان کان به اڳتي نڪري ويندو آهيان تڏهن گھرواريءَ تي ٻاهر وري ۽ ٻاهر واري تي گھر واري هئڻ جو گمان ٿي پوندو آهي.
منجھي مرڻ اتي دنگ نه ڪندو آهي، جڏهن گھر ۾ هوندو آهيان، پاڻ کي گهر وارو سمجهندو آهيان، جڏهن گهر کان ٻاهر هوندو آهيان تڏهن پاڻ کي ٻاهر وارو سمجهندو آهيان ڪنهن ڪم سانگي گهر فون ڪرڻي پوندي آهي، ۽ گهر واري جواب ۾ جڏهن، ”هلو“، چوندي آهي، تڏهن مان چئي ويهندو آهيان، ”الله وسائي مان تنهنجو ٻاهر وارو پيو ڳالهايان.“
هڪ دفعي ته ڦاهي چڙهڻ کان بچي ويس. سمجهو ته ڄڻ معجزو هو. زرداري جو ذڪر ڪندي منهنجي وات مان نڪري ويو، ”زرداري الله منهنجي زاري.“
بچي ان ڪري ويس جو مون ڊاڪٽر لائق زرداري ۽ ڊاڪٽر لائق زرداري جي ڪتاب تحريڪ پاڪستان ۾ سنڌ جو حصو، تي پئي ڳالهايو. سندس ڪتاب پي ايڇ ڊي جي ٿيسز آهي. تنهن ڪري ڪتاب ۾ اسان ڪهاڻيڪارن واري يخي هنيل ناهي. ڪُنبائي ڇڏڻ جهڙو ڪتاب آهي. اعتقادن جو ڀرم ڀوري ڇڏڻ جهڙو ڪتاب آهي.
سچ پڇو ته وڦلڻ ۽ منجهي مرڻ واري مرض کان مان ڏاڍو بيزار ٿي پيو آهيان. ان قسم جي ماجرا کي دماغ جو خلل سجهي مون هڪ دفعي پاڻ کي ڏاڍي نامي گرامي نيورالاجسٽ جي سپرد ڪري ڇڏيو هو. نامي گرامي نيورالاجسٽ ڪنهن به صورت ۾ اسان جي محترم ۽ مهربان سائين غلام محمد گرامي هو. هن مون کي قبر جهڙي مشين ۾ وجهي منهنجي کوپري جا هر زاويي کان انيڪ فوٽا ڪڍيا. ان کانپوءِ، هن سوين تارون منهنجي مٿي سان چنبڙائي دماغ جو اليڪٽرو ڪيفلو گرام ڪڍيو، جنهن جون چٻيون ڦڏيون ليڪون ڇاونجاهه صفحن تي پکڙيل هيون.
ڊاڪٽر رزلٽ ٻڌائيندي چيو، ”تون پاڻ ته پوڙهو آهين، پر تنهنجي کوپڙيءَ ۾ ڪنهن ٻار جو مغز آهي.“
”ڪمال آهي!“ حيران ٿيندي چيو هوم، ”مان جڏهن ٻار هوس، تڏهن مائٽ مٽ ۽ اوڙي پاڙي وارا چوندا هئا ته منهنجي مٿي ۾ ڪنهن خبيث پوڙهي جو مغز آهي.“
نامي گرامي نيورالاجسٽ مون کي ڪنهن سائڪيا ٽرسٽ سان مشورو ڪرڻ جي صلاح ڏني. سائڪيا ٽرسٽ کي مون پنهنجو مرض سمجهائڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي. پر، سائيڪاٽرسٽ سنڌي نه هو. هن کي وڦلڻ، منجهي مرڻ، ۽ پٽڙي تان لهي وڃڻ واريون نوبتون سمجهه ۾ نه آهيون.
بيزار ٿيندي سائڪيا ٽرسٽ پڇيو، ”آخر تنهنجو پرابلم ڪهڙُ آهي؟“ سائڪياٽرسٽ کي مون پنهنجي آتم ڪٿا ٻڌائي. چيم، ”ڊي جي سائنس ڪاليج ۾ انيسه منهنجي ڪلاسميٽ هوندي هئي. سهڻي، موهڻي هئي. مون کي ڏاڍي وڻندي هئي.“
مون پاز (Pause) ڏنو. سائڪياٽرسٽ پڇيو، ”پوءِ ڇا ٿيو؟“
سائڪياٽرسٽ کي مون پنهنجو پرابلم ٻڌايو. چيم، ”مان جڏهن به انيسه سان ڳالهائيندو هوس. هوءَ مون کي نفيسه لڳندي هئي.“
سائڪياٽرسٽ پڇيو، ”نفيسه ڪير هئي؟“ چيم ”الائي ڪير هئي“
سائڪياٽرسٽ پڇيو، ”ته پوءِ تون انيسه کي نفيسه ڇو سمجهندو هئين؟“
ڪاوڙ لڳي. چيم، ”ان ڳالهه جي خبر مون کي هجي ها ته پوءِ تو وٽ ڌوڙ پائڻ ڇو اچان ها!“ سائڪياٽرسٽ خاني مان ڪجهه نوٽ ڪڍي منهنجي هٿ تي رکيا. چيائين، ”مان تو کان في نه وٺندس. تون هي خرچي کڻ، ۽ منهنجي جند ڇڏ.“
اها تمهيد انڪري ٻڌي اٿم ته جيئن اوهين اندازو لڳائي سگهو ته بنا اسڪرپٽ جي ڳالهائڻ منهنجي لاءِ ڪيتري قدر نه هاڃيڪار آهي خاص طرح سان انڪري به جو جڏهن کان سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو منتقل ٿي آهي، اڄ پهريون دفعو مون کي هن يونيورسٽي ۾ اچڻ جي اجازت ملي آهي، بلڪه اچڻ جو سڏ مليو آهي. اهو منهنجي لاءِ وڏو اعزاز آهي. مان سائين مظهرالحق صديقي صاحب جن جو شڪرگذار آهيان جن ڪجهه مهينا اڳ هڪ ميٽنگ لاءِ پاڻ وٽ گهرايو هو. اڄ هنن مون کي اوهان سڀني سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ لاءِ گهرايو آهي. هنن منهنجي عزت افزائي ڪئي آهي. مان سندن ٿورائتو آهيان. Thank You Sir
ويسر جي ڊپ کان، ته بنا اسڪرپٽ جي ڳالهائيندي ڪٿي ڪو گهپلو ڪري نه ويهان ۽ سائين مظهرالحق صديقي کي مظهرالحق خان صديقي سڏي وڃان. هي اسڪرپٽ لکي آيو آهيان ته جيئن ڪنهن به قسم جي ڀُل چڪ جو انديشو باقي نه رهي ۽ جيڪڏهن ڪجهه باقي رهي، ته نالو الله جو باقي رهي.
ٻاونجاهه سال اڳ، 1957ع ۾ سنڌ يونيورسٽي جي ڪرڪيٽ ٽيم لاءِ وڪيٽ ڪيپنگ ڪندي، پشاور يونيورسٽي جا نوَ رانديگر آئوٽ ڪري مون پاڪستان ورسٽيز جو نئون وڪيٽ ڪيپنگ رڪارڊ قائم ڪيو هو. نوَن رانديگرن مان پنج يا ڇهه رانديگر مون ليفٽ آرم ليگ اسپنر قمر احمد جي بالنگ تي آئوٽ ڪيا هئا. هن يونيورسٽي جو گريجوئيٽ قمر احمد گذريل ويهن ٽيهن سالن کان بي بي سي لنڊن ۾ سينئر اسپورٽس جرنلسٽ آهي.
ويهن سالن وارو اوهان جو وڪيٽ ڪيپر، اڄ، ٽيهتر سالن جي ڄمار ۾ اوهان آڏو حاضر آهي. ڪجهه ڳالهيون ڪرڻ لاءِ، اندر جو حال اورڻ لاءِ.
اوهان سان ڳالهيون ٻولهيون ڪرڻ جو موقعو مون کي سائين مظهرالحق صديقي جن ڏنو آهي. ان ڳالهه جو مون کي احساس آهي. تنهن ڪري ڳالهائڻ لاءِ ڪاغذي ڪاروائي ڪري آيو آهيان. ايئن ڪرڻ سان اهو انديشو به ٽري ويو آهي ته وڦلندي يا ويسر سبب مان ڊاڪٽر نور افروز خواجا کي نورالنساءِ سمجهي ويندس. لکيل اسڪرپٽ سبب هينئر ان غلطي جو امڪان نه رهيو آهي. هونءَ به پروفيسر نور افروز خواجا ڊاڪٽر آهي. ويچاري نورالنساءِ نرس هئي. پريمي جوڙن جا داغ ڌوئيندي هئي. هڪڙي ڏينهن نورالنساءِ نرس پاڻ هن دنيا مان ڌوپجي وئي ۽ وڃي عرش تي پهتي. الله شل کيس پنهنجي امان ۾ رکي. مون جڏهن پهرين دفعي فقير خان قريشي جو محاورو ٻڌو هو، تڏهن اچرج ۾ پئجي ويو هوس. ماڻهو جڏهن اچرج ۾ پئجي ويندو آهي تڏهن فلاسافي جي برن ۽ بحرن ۾ وڃي پوندو آهي. فلاسافي جي دڳ تان ڪو سچل سرمست ڍڪ لاهيندو آهي. تڏهن راز ۽ رمزون سمجهه ۾ اينديون آهن. نالن ۽ ذاتين جي گڊمڊ فلاسافي واري ديڳ جو ڍڪ اسان جي پياري صدر آصف علي زرداري لاهي ڏيکاريو، جڏهن پنهنجي پٽ جو نئين سر نالو رکيو: بلاول ڀٽو زرداري، تڏهن مون کي فقير خان قريشي واري فلسفي جي رمز سمجهه ۾ آئي. جيڪڏهن اوهين چاهيو، پاڻ کي سيد فقير خان قريشي به سڏائي سگهو ٿا. الله سائين جو شڪر ٿو ڪريان، جو اسڪرپٽ لکي آيو آهيان. وڏو بچاءُ ٿي ويو آهي. ورنه، عين ممڪن آهي ته بلاول ڀٽو زرداري جو ذڪر ڪندي، صدر مملڪت کي آصف ڀٽو زرداري چئي وڃان ها، ۽ اجايو فلم ڳچي ۾ پئجي وڃي ها.
اهي ڳالهيون ان ڪري لکيون اٿم جو اڄ ڪلهه هوائون قاسم آباد کان هن طرف هلي رهيون آهن. شانتي نڪيتن ٺاهي ڏيکارڻ کان اڳ رابندر ناٿ ٽيگور اڪثر شانتي نڪيتن جي باري ۾ ڳالهائيندو رهندو هو. جڏهن ماڻهن جو تجسس وڌي ويو، ۽ پڇيائونس ته شانتي نڪيتن ڪيئن هوندو، تڏهن رابندر ناٿ ٽيگور شانتي نڪيتن جو ننڍڙو ماڊل ٺاهي ماڻهن کي ڏيکاريو هو. ان کانپوءِ شانتي نڪيتن ٺهي راس ٿيو هو.
مون کي خبر ڪونهي ته سنڌو ديش ڪيئن هوندو؟ ڇو جو ڪنهن به اسان کي سنڌو ديش جو ماڊل ٺاهي نه ڏيکاريو آهي. باقي هڪ ڳالهه جي مون کي پڪ آهي ته اسان جي خواب کي جيڪڏهن به تعبير ملي ۽ سنڌ آزادي ماڻي ته آزاد سنڌ هوبهو قاسم آباد جهڙي هوندي. قاسم آباد آزاد سنڌ جو ماڊل آهي. آزاد سنڌ جو ماڊل ڏسي دل خوش ٿي ويندي آهي.
مان اڄ ڪلهه ان کوجنا ۾ سرگردان آهيان ته قاسم آباد جهڙو عاليشان سيٽلائيٽ شهر ڪهڙي قاسم جي نالي پٺيان آباد ڪيو ويو آهي. قاسم ڪريلو، يا قاسم ماڪا، يا منهنجو دوست سائين قاسم ٻگهيو؟ ايئن به ٿي سگهي ٿو ته قاسم آباد جو نالو محمد بن قاسم جي نالي پٺيان رکيو ويو هجي! پر، ان جو امڪان گهٽ آهي.
قاسم آباد مون کي سنڌين جي تاريخ ۾ يادگار شهر لڳندو آهي. اسان ٻاهران آيل سنڌين جي ابن ڏاڏن سنڌ جي اصلي باشندن کي، جن جي نسل جو سڌو سنئون تعلق موهن جي دڙي سان هو، تن کي 1947ع ۾ سنڌ مان لوڌي ڪڍيو هو. تاريخ پاسو ورايو. اسان اڳ ٻاهران آيل سنڌين کي بعد ۾ ٻاهران آيل سنڌين حيدرآباد مان لوڌي ڪچڍيو. قاسم آباد تاريخ جي ورجاءَ جو ثبوت آهي.
مان وهمي ناهيان. منهنجو قدرت جي ڪايا ۾ يقين آهي. اسين جيڪي پوکندا آهيون، فصل به سوئي لڻيندا آهيون. اسان جي وڏن پنهنجيون گروي پيل جاگيرون، ملڪيتون ۽ زمينون عيش عياشين لاءِ کنيل ڳاٽي ڀڳا قرض هضم ڪرڻ لاءِ موهن جي دڙي جي وارثن، اصلوڪن سنڌين کي سنڌ مان تڙي ڪڍڻ لاءِ شيطاني قوتن جو ساٿ ڏنو هو. اهو ڏينهن ۽ اڄ جو ڏينهن، 1947ع کان پوءِ سنڌ زوال پذير ٿي وئي آهي. سنڌ ۽ سنڌي ٻولي، ثقافت، تهذيب ۽ تمدن تباهه ٿي ويو آهي.
1947ع جي فسادن ۾ لکين ماڻهو دربدر ٿي ويا هئا. لکين ماڻهو مارجي ويا هئا. لکين ٻار اغوا ٿي ويا هئا. لکين عوررتن جي بيحرمتي ٿي هئي. ڪو سبب ته آهي جو گذريل ٻاهٺ سالن ۾ هن ملڪ سک جو ساهه نه کنيو آهي. محمد علي جناح وارو اصلي پاڪستان 1971ع ۾ ٽٽي پيو. اوڀر پاڪستان بنگلاديش جي نئين نالي سان دنيا جي نقشي تي نروار ٿيو.
ذوالفقار علي ڀٽي اولهه پاڪستان جي نالي مان لفظ اولهه خارج ڪري ڇڏيو. اهڙي طرح اولهه پاڪستان 1971ع کان پوءِ فقط پاڪستان ٿي پيو. ان ڳالهه ۾ ڪنهن به قسم جي شڪ شبهي جي گنجائش ناهي ته 1971ع کانپوءِ وجود ۾ اچڻ وارو پاڪستان ذوالفقار علي ڀٽي جو پاڪستان آهي. اها تاريخي حقيقت آهي. 1971ع کانپوءِ عالم وجود ۾ اچڻ واري پاڪستان لاءِ به لکين ماڻهو مارجي ويا هئا. 1947ع واري خونريزي ۽ 1971ع واري خونريزي ۾ هڪ بنيادي فرق آهي. 1947ع واري خونريزي ۾ هندو، مسلمان ۽ سک مارجي ويا هئا. 1971ع واري خونريزي ۾ فقط مسلمان قتل ٿيا هئا. تاريخ ايتري سچائي ۽ بيباڪي سان 1971ع جي واقعن کي قلمبند نه ڪيو آهي، جيتري سچائي ۽ بيباڪي سان 1971ع جي قتلام ۽ سياسي غنڊه گردي کي بنگالي ادب، شاعري، ڪهاڻين، ناولن ۽ ڊرامن ۾ بيان ڪيو ويو آهي. اهڙي ادب کي سنڌي ۾ نعريباز ادب چئبو آهي ۽ باقي دنيا جي ٻولين ۾ اهڙي ادب کي مزاحمتي ادب، يعني لٽريچر آف ريزسٽنس چئبو آهي.
مان ٻيهر، ٽيهر ورجايان ٿو ته مان وهمي ناهيان پر ڪي واقعا، ڪي وارداتون، ڪي گهٽنائون اهڙيون به اسان جي تجربي ۾ اينديون آهن. جن جي سائنٽيفڪ سمجهاڻي امڪان کان ٻاهر محسوس ٿيندي آهي.
1947ع واري پاڪستان جا ٻه مکيه باني، محمد علي جناح ۽ لياقت علي خان قتل ڪيا ويا هئا. محمد علي جناح کي بيماري جي حالت ۾ جڏهن ڪوئيٽا کان ڪراچي آندو ويو هو. تڏهن ماڙيپور ائيربيس تي سندس آڌرڀاءُ ڪرڻ لاءِ به ننڍو وڏو وزير موجود نه هو. جيتوڻيڪ سندس ذاتي موٽون ۽ ڪرسچن ۽ پارسي اسپتالن جون ايمبولينسونشهر ۾ موجود هيون، پر محمد علي جناح کي ڪنهن نامعلوم بااثر شخص جي حڪم تي هڪ ڇڪڙي قسم جي ايمبولينس ۾ ايئرپورٽ کان گورنر هائوس روانو ڪيو ويو هو. ڪجهه ديرکان پوءِ ايمبولينس جي نامعلوم ڊرائيور انجڻ ۾ خرابي جو بهانو ڪري نٽهڻ اُس ۾ گاڏي ماڙيپور روڊ جي ويرانن ۾ بيهاري ڇڏي. سيپٽمبر 11 جو سج ڄڻ سوا نيزي تي لهي آيو هو. ٻه اڍائي ڪلاڪ ملڪ جي گورنر جنرل ۽ ملڪ جي باني بيمار ۽ لاچار محمد علي جناح کي کوري جهڙي ايمبولينس ۾ ڇڏي ڏنو ويو. شام جو ساڍي ڇهين لڳي کيس ٻي ڪنهن گاڏي ۾ گورنر هائوس آندو ويو. چئن ڪلاڪن کانپوءِ رات جو ڏهه وڄي ويهن منٽن تي قائداعظم گذاري ويو. مان سوچيندو آهيان ته ڪراچي شهر قائد آهي، يا شهر قائداعظم آهي؟ قائد جي نالي مان اعظم ڪيڏانهن ويو؟
16 آڪٽوبر 1951ع، وزيراعظم لياقت علي خان راولپنڊي جي باغ ۾ تقرير ڪرڻ لاءِ اُٿيو. پهرين قطار ۾ ويٺل سيد اڪبر روالور ڪڍي سڌو سنئون لياقت علي خان کي گولي هڻي ماري وڌو. عين انهي وقت سيد اڪبر پٺيان ويهاريل نامعلوم شخص سيد اڪبر کي پٺي وٽان دل ۾ گولي هڻي هميشه لاءِ خاموش ڪري ڇڏيو.
1971ع وارن واقعن جا ٽي مکيه ڪردار هئا: ذوالفقار علي ڀٽو، شيخ مجيب الرحمان ۽ اندرا گانڌي، ٽيئي غير طبعي موت مئا. ذوالفقار علي ڀٽي کي ڪوڙي ڪيسن ۾ ڦاسائي جنرل ضياءُ الحق سپريم ڪورٽ جي ججن هٿان ڦاهي ڏياري ڇڏي هئي. شيخ مجيب الرحمان کي، هڪ ڌي حسينه کان سواءِ، سڄي ڪٽنب سميت فوج ۾ باغي ٽولي ماري وڌو هو. ۽ اندرا گانڌي پنهنجي باڊي گارڊ هٿان قتل ٿي هئي.
اهڙن واقعن کي دليلن سان سمجهڻ لاءِ ڪو سائنسي پيمانو ڪونهي. عقيدي ۽ ايمان جي حوالي سان ايتريون ته ڪهاڻيون ۽ قصا آهن، جن کي اگر سائنسي دليلن سان سمجهڻ جي ڪبي ته ڀرمن جون ڀتيون ڪري پونديون.
موجوده سنڌ جي تباهي ارغونن، ترخانن، مغلن، منگول ۽ تاتارين نه ڪئي آهي. نادر شاهه، محمود غزنوي ۽ محمد بن قاسم سنڌ تي ڪاهه نه ڪئي هئي. سڄي سنڌ سياست ۽ سياستدانن تباهه ڪئي آهي. حاڪمن جي حڪم تي تيار ڪيل تاريخ قومن سان هاڃا ڪري ڇڏيندي آهي. ان جي ابتڙ ادب پوري سچائي سان پنهنجي دور جي ترجماني ۽ عڪاسي ڪندو آهي. تاريخ جي چالاڪين تي گواهي ڏيندو آهي.
پاڪستان تحريڪ ۽ نتيجي ۾ برپا ٿيل خونريز فسادن جي حوالي سان آل انڊيا مسلم ليگ جي بقايات ٻارن کي پڙهائڻ لاءِ جيڪا تاريخ تيار ڪرائي آهي، سا بنهه جڙتو ۽ ڪوڙي آهي ان تاريخ ۾ ٻن ڳالهين کي شدمد سان بيان ڪيو ويو آهي؛ هڪ ته پاڪستان تحريڪ هندستان جي مسلمانن جي لاءِ ڀلائي جي تحريڪ هئي، ته جيئن هندستان جا مسلمان عزت ۽ سک سانت واري زندگي گذاري سگهن. برصغير ۾ مسلمانن جي موجوده حالت زار آل انڊيا مسلم ليگ جا پول پڌرا ڪري وڌا آهن. هندستان جي پنجين حصي تي مسلمانن لاءِ الڳ وطن قائم ڪري آل انديا مسلم ليگ هندستان ۾ رهجي ويل ارڙهن ڪروڙ مسلمانن کي هندستان جو ٻيون نمبر شهري ڪرائي ڇڏيو آهي. خاص طرح مسلمانن لاءِ الڳ وطن قائم ٿيڻ کانپوءِ، گذريل ٻاهٺ سالن ۾ ڪو هڪ ڏينهن اهڙو نه گذريو آهي جو پاڪستان ۾ مسلمانن هڪ ٻئي کي وحشي نموني سان قتل نه ڪيو هجي. آل انڊيا مسلم ليگ هندستان جي مسلمانن کي دوکو ڏنو هو. اصل ۾ هنن کي حڪومت ڪرڻ لاءِ هندستان جي هڪ حصي جي ضرورت هئي.
1947ع ۾ ٿيل فسادن کي آل انڊيا مسلم ليگ جي باقيات پاڪستان لاءِ برصغير جي قرباني جو نالو ڏنو آهي، جنهن ۾ هنن مطابق فقط مسلمان مئا هئا. ايڏو وڏو ڪوڙ شايد ئي ڪنهن تاريخ ۾ لکيل هجي. ورهاڱي متعلق دنيا ۾ انيڪ تاريخون لکيون ويون آهن. سڀني تاريخن ۾ هڪ ڳالهه لکيل آهي ته ورهاڱي دوران هندستان ۾ خونريز فساد برپا ٿيا جن ۾ لکين هندو، مسلمان ۽ سک مارجي ويا هئا. پر آل انڊيا مسلم ليگ جي تيار ڪرايل تاريخ ۾ اسان جي ٻارن کي نسل در نسل پڙهايو ويو آهي ته لکين مسلمانن پنهنجي جان جي قرباني ڏئي پاڪستان قائم ڪرايو هو! هنن اسان جي ٻارن کي هندستان ۽ هندن کان نفرت جو درس ڏنو آهي.
هر قوم ۾ پوءِ کڻي هندو هجي يا مسلمان، پارسي هجن يا ڪرستان، برا ڀلا ماڻهو موجود هوندا آهن. اسان جي اولاد کي اهڙي ملڪ کان نفرت ڪرائي وئي آهي جنهن جي چپي چپي تي مسلمانن جي ٽي چار سئو سالن جي دور حڪومت جي ڇاپ ڇڏيل آهي. تهذيبي، تمدني ۽ ثقافتي آثار اڄ تائين اُتي موجود آهن ۽ جتي رهندڙ مسلمانن جو تعداد پاڪستاني مسلمانن کان وڌيڪ آهي. آل انڊيا مسلم ليگ جي باقيات کي ان ڳالهه جي قطعي پرواهه ناهي ته هو پاڪستان ۾ هندستان ۽ هندن لاءِ نفرت جي جيتري باهه ڀڙڪائيندا ان جو سڌو سنئون اثر هندستان ۾ رهندڙ مسلمانن تي پوندو جن کي ليگ وارن اڳ ئي هندستان جو ٻيو نمبر شهري ڪرائي ڇڏيو آهي.
ورهاڱي جي سچي ۽ زندهه تاريخ ان دور ۾ لکيل ادب، شاعري، ڪهاڻين، ناولن ۽ ڊرامن ۾ موجود آهي. قيامت جڏهن ايندي، سا ته ايندي، پر برصغير، ورهاڱي دوران، قيامت ڏسي ڇڏي هئي.
لفظ ”ڇو“ معمولي لفظ ناهي، لفظ ”ڇو“ ماڻهو کي سوچڻ ۽ جواب تلاش ڪرڻ لاءِ مجبور ڪري وجهندو آهي. ورهاڱي مهل ايڏا هيبتناڪ فساد ۽ خونريزي ڇو ٿي هئي؟
شهر ۾ جاءِ ٺهرائيندي اوهان جي پلاٽ جو جيڪڏهن اڌ فٽ پاسي وارو پاڙيسري کڻي ورتو. يا اوهان هن جي پلاٽ جو اڌ فٽ ڦٻائي ورتو ته پوءِ معاملو جهيڙي جهٽي کان شروع ٿي عدالتن تائين وڃي پهچندو. ٻئي ڌريون جيڪڏهن جنون ۾ وٺجي ويون ته پوءِ اڌ فٽ زمين لاءِ سالن تائين ٻئي ڌريون هڪٻئي جا ماڻهو مارينديون رهنديون.
هندستان ۾ اسين مسلمان ملينمس (هزارين سالن) کان آباد نه هئاسين. هونءَ به اسان مسلمانن جي ڪُل تاريخ هڪ هزار، چار سئو ٽيهه سالن تائين محدود آهي. جڏهن ته سنڌو، جمنا ۽ گنگا ندين واريون تهذيبون هزارين سال پراڻيون آهن. موهن جو دڙو، ڪاهوءَ جو دڙو، هڙپا ۽ گذريل هفتي سکر ويجهو لڌل قديم آثار، ست کا ڏهه هزار سال پراڻا آهن. هندستان ۾ اسين مسلمان ڇهه سو سالن کان آباد هئاسين، فقط ڇهه سو سالن کان! ٻي مهاڀاري جنگ ختم ٿيڻ کان پوءِ 1945ع ۾ اڍائي سو سالن کان هندستان تي قابض انگريزن جڏهن هندستان ڇڏي وڃڻ جو پڪو فيصلو ڪري ورتو تڏهن اسان جا مسلم ليگي ليڊر کين چنبڙي پيا، عرض ڪيائون ته سرڪار، اوهين ته وڃو پيا، پر هندستان جو هڪ ڀاڱو اسان مسلمانن کي علحده وطن لاءِ ڏيئي وڃو. اسين ۽ هندو ٻه مختلف قومون آهيون، اسين گڏ رهي نه سگهنداسين.
ڪنهن به ساڃهه وند انگريز اسان جي ليڊرن کان اهو نه پڇيو ته توهين ۽ هندو گذريل ڇهه سئو سالن کان گڏ رهندا آيا آهيو. هينئر اوهين هندن کان علحده ٿيڻ ڇو ٿا چاهيو؟ هونءَ به هر قوم ٻي قوم کان مختلف ٿيندي آهي. مسلمان ۽ هندو جيڪڏهن عليحده قومون آهن ته پوءِ مسلمان ۽ يهودي به ٻه جدا قومون آهن. مسلمان ۽ ڪرستان به ٻه مختلف قومون آهن، مسلمان ۽ سک به ٻه مخالف قومون آهن، مسلمان ۽ پارسي به ٻه مختلف قومون آهن. اسين ڪنهن ڪنهن کان ڌار ٿي پنهنجو علحده وطن ٺاهڻ جو مطالبو ڪندا رهنداسين؟
حيرت جهڙي ڳالهه آهي ته مسلمانن ساڍا ٽي سو سالن کن هندستان تي حڪومت ڪئي هئي. ان جي برعڪس مسلمان اسپين تي ذري گهٽ ساڍا ست سئو سال حڪومت ڪئي هئي. اسپين ۾ مسلمانن ڪڏهن به اسپيني مسلمانن لاءِ اسپين ۾ علحده وطن جو مطالبو نه ڪيو هو. پر، ساڍا ٽي سئو سال هندستان تي حڪومت ڪرڻ ۽ اائي سو سال انگريز جي غلامي ۾ رهڻ کانپوءِ اسان هندستان جي ورهاڱي جو مطالبو ڪري ورتو جنهن کي انگريزن قبول ڪري ڇڏيو. اهڙي طرح، هندستان جي پنجين حصي تي اسان پنهنجو وطن ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿياسين.، جتي اسين نهايت آزادي سان زندگي گذاري رهيا آهيون ۽ پنهنجن ڪارنامن سان دنيا کي حيران گهٽ ۽ پريشان وڌيڪ ڪري رهيا آهيون.
جيڪڏهن ڇهه انچ زمين لاءِ فساد ۽ ڦڏا ٿي سگهن ٿا ته پوءِ ڪنهن ملڪ جي پنجوڻي حصي جي ورهاڱي مهل فسادن جو برپا ٿيڻ ڪنهن به سياسي زاوئي کان رد ڪري نه ٿو سگهجي. تهن ڪري هندستان جي ورهاڱي وقت 1947ع ۾ انسانيت کي پائمال ڪري ڇڏڻ جهڙا فساد ٿيا. فسادن ۾ جتي مذهب جي نالي ۾ ماڻهو ماڻهو کي ڳڀا ڳڀا ڪري ڇيڏيو، سوين سالن جي رشتن ناتن کي ميساري ڇڏيو، اتي انسانيت ۽ انسان دوستي جا اهڙا اهڙا مثال دنيا آڏو آيا، جو مجروح روحن کي مرهم ملي ويو. ورهاڱي کان وٺي اڄ تائين فسادن جي پسمنظر ۾ انيڪ ادب تخليق ٿيو آهي ۽ ٿيندو رهندو.
هندستان جو ورهاڱو تاريخي موضوع آهي. ساڳي طرح پاڪستان جو ٺهڻ به تاريخي موضوع آهي. تنهنڪري تاريخ جي هر موضوع وانگر هندستان جو ورهاڱو ۽ پاڪستان جو وجود ۾ اچڻ هميشه بحث هيٺ ايندا رهندا. ڪنهن به موضوع کي تقدس جو درجو ڏيئي بحث کان مبرا سمجهڻ تاريخ جي نفي آهي.
ٻي مهاڀاري جنگ دوران هٽلر جي فوج يهودين جي وڏي انگ کي گيس چيمبرن ۾ وجهي، ٻوساٽي ساڙي ماري وڌو هو. يهودين ان واقعي کي هولو ڪاسٽ Holocaust (انسانن جو اجتماعي سڙي مرڻ) نالو ڏئي، تقدس جو درجو بخشي ڇڏيو آهي. خاص طرح سان مئل يهودين جي تعداد بابت شڪ شبهو ظاهر ڪرڻ ڏوهه آهي. يهودين جي دعويٰ مطابق سٺ لک يهودين کي گيس چيمبر ۾ ٻوساٽي ساڙي ماريو ويو هو. بعد ۾ کوجنا ڪندي ڪجهه تاريخدانن سٺ لکن جي تعداد تي اعتراض اٿاريو ۽ لکيو ته 1943 – 44ع ۾ يهودين جو ڪل دنيا ۾ تعداد سٺ لک نه هو. يهودين هڪدم تقدس سان گڏ هولوڪاسٽ کي قانوني تحفظ ڏيئي ڇڏيو. هينئر اسرائيل ۽ اسرائيل جي ڪجهه حامي ملڪن ۾ هولو ڪاسٽ جي تعداد تي ڳالهائڻ ڏوهه آهي. ازل کان انسان اهڙن عقيدن ۽ نظرين کي قانوني تحفظ ڏيندو آهي. جيڪي عقيدا ۽ نظريا ڪمزور هوندا آهن ۽ تحقيقي ڇنڊڇاڻ ۾ ڊهي پوندا آهن.
پر، قانوني تحفظ ملڻ جي باوجود محقق ۽ ليکڪ اهڙن موضوعن تي غدار، اي ٽرين ٽو پاڪستان جهڙا ناول، ٽوبه ٽيڪ سنگهه جهڙيون ڪهاڻيون ۽ فريڊم ايٽ مڊ نائيٽ جهڙا تاريخي ڪتاب لکندا رهيا آهن، ۽ لکندا رهندا. سياسي چالبازين جو ادب جي گرفت مان نڪري وڃڻ امڪان کان ٻاهر آهي.
پندرنهن وار نيوز ميگزين ”افيئر“ جي ٿورن سان
(27 جنوري 2009ع تي سنڌ يونيورسٽي ۾ ڏنل ليڪچر)
مون کي ڳالهائڻ ڏاڍو ڏکيو لڳندو آهي. جڏهن به ڳالهائڻ جي نوبت ايندي هي، تڏهن لکي ڳالهائيندو آهيان. انيڪ ڪوتاهين مان منهنجي هڪ ڪوتاهي اها به آهي جو ڳالهائيندي مان وڦلندو آهيان. مورن کي چور، ۽ چورن کي مور چئي ويندو آهيان. رهبر کي رهزن ۽ رهزن ڱي رهبر سڏيندو آهيان. ڪنهن وقت ائين به ٿيندو آهي جو ڳالهائيندي منجھي پوندو آهيان، تڏهن رحمان ملڪ کي رحمان ڊڪيت ۽ رحمان ڊڪيت کي وزيراعظم جو صلاحڪار رحمان ملڪ سمجھي ويندو آهيان. هونءَ به لياري وارو رحمان ڊڪيت، صلاحڪار رحمان ملڪ کان لکين دفعا وڌيڪ هينڊسم آهي. هينڊ سم وزيراعظم جو صلاحڪار به هينڊسم هئڻ گھرجي ورنه ڪنڊوليزا رائيس ۽ جارج بش جهڙي جوڙي، عراق ۽ افغانستان جهڙا ممڻ مچائي وجھندي آهي.
ڪنهن ڪنهن وقت وڦلڻ ۾ ان کان به اڳتي نڪري ويندو آهيان تڏهن گھرواريءَ تي ٻاهر وري ۽ ٻاهر واري تي گھر واري هئڻ جو گمان ٿي پوندو آهي.
منجھي مرڻ اتي دنگ نه ڪندو آهي، جڏهن گھر ۾ هوندو آهيان، پاڻ کي گهر وارو سمجهندو آهيان، جڏهن گهر کان ٻاهر هوندو آهيان تڏهن پاڻ کي ٻاهر وارو سمجهندو آهيان ڪنهن ڪم سانگي گهر فون ڪرڻي پوندي آهي، ۽ گهر واري جواب ۾ جڏهن، ”هلو“، چوندي آهي، تڏهن مان چئي ويهندو آهيان، ”الله وسائي مان تنهنجو ٻاهر وارو پيو ڳالهايان.“
هڪ دفعي ته ڦاهي چڙهڻ کان بچي ويس. سمجهو ته ڄڻ معجزو هو. زرداري جو ذڪر ڪندي منهنجي وات مان نڪري ويو، ”زرداري الله منهنجي زاري.“
بچي ان ڪري ويس جو مون ڊاڪٽر لائق زرداري ۽ ڊاڪٽر لائق زرداري جي ڪتاب تحريڪ پاڪستان ۾ سنڌ جو حصو، تي پئي ڳالهايو. سندس ڪتاب پي ايڇ ڊي جي ٿيسز آهي. تنهن ڪري ڪتاب ۾ اسان ڪهاڻيڪارن واري يخي هنيل ناهي. ڪُنبائي ڇڏڻ جهڙو ڪتاب آهي. اعتقادن جو ڀرم ڀوري ڇڏڻ جهڙو ڪتاب آهي.
سچ پڇو ته وڦلڻ ۽ منجهي مرڻ واري مرض کان مان ڏاڍو بيزار ٿي پيو آهيان. ان قسم جي ماجرا کي دماغ جو خلل سجهي مون هڪ دفعي پاڻ کي ڏاڍي نامي گرامي نيورالاجسٽ جي سپرد ڪري ڇڏيو هو. نامي گرامي نيورالاجسٽ ڪنهن به صورت ۾ اسان جي محترم ۽ مهربان سائين غلام محمد گرامي هو. هن مون کي قبر جهڙي مشين ۾ وجهي منهنجي کوپري جا هر زاويي کان انيڪ فوٽا ڪڍيا. ان کانپوءِ، هن سوين تارون منهنجي مٿي سان چنبڙائي دماغ جو اليڪٽرو ڪيفلو گرام ڪڍيو، جنهن جون چٻيون ڦڏيون ليڪون ڇاونجاهه صفحن تي پکڙيل هيون.
ڊاڪٽر رزلٽ ٻڌائيندي چيو، ”تون پاڻ ته پوڙهو آهين، پر تنهنجي کوپڙيءَ ۾ ڪنهن ٻار جو مغز آهي.“
”ڪمال آهي!“ حيران ٿيندي چيو هوم، ”مان جڏهن ٻار هوس، تڏهن مائٽ مٽ ۽ اوڙي پاڙي وارا چوندا هئا ته منهنجي مٿي ۾ ڪنهن خبيث پوڙهي جو مغز آهي.“
نامي گرامي نيورالاجسٽ مون کي ڪنهن سائڪيا ٽرسٽ سان مشورو ڪرڻ جي صلاح ڏني. سائڪيا ٽرسٽ کي مون پنهنجو مرض سمجهائڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي. پر، سائيڪاٽرسٽ سنڌي نه هو. هن کي وڦلڻ، منجهي مرڻ، ۽ پٽڙي تان لهي وڃڻ واريون نوبتون سمجهه ۾ نه آهيون.
بيزار ٿيندي سائڪيا ٽرسٽ پڇيو، ”آخر تنهنجو پرابلم ڪهڙُ آهي؟“ سائڪياٽرسٽ کي مون پنهنجي آتم ڪٿا ٻڌائي. چيم، ”ڊي جي سائنس ڪاليج ۾ انيسه منهنجي ڪلاسميٽ هوندي هئي. سهڻي، موهڻي هئي. مون کي ڏاڍي وڻندي هئي.“
مون پاز (Pause) ڏنو. سائڪياٽرسٽ پڇيو، ”پوءِ ڇا ٿيو؟“
سائڪياٽرسٽ کي مون پنهنجو پرابلم ٻڌايو. چيم، ”مان جڏهن به انيسه سان ڳالهائيندو هوس. هوءَ مون کي نفيسه لڳندي هئي.“
سائڪياٽرسٽ پڇيو، ”نفيسه ڪير هئي؟“ چيم ”الائي ڪير هئي“
سائڪياٽرسٽ پڇيو، ”ته پوءِ تون انيسه کي نفيسه ڇو سمجهندو هئين؟“
ڪاوڙ لڳي. چيم، ”ان ڳالهه جي خبر مون کي هجي ها ته پوءِ تو وٽ ڌوڙ پائڻ ڇو اچان ها!“ سائڪياٽرسٽ خاني مان ڪجهه نوٽ ڪڍي منهنجي هٿ تي رکيا. چيائين، ”مان تو کان في نه وٺندس. تون هي خرچي کڻ، ۽ منهنجي جند ڇڏ.“
اها تمهيد انڪري ٻڌي اٿم ته جيئن اوهين اندازو لڳائي سگهو ته بنا اسڪرپٽ جي ڳالهائڻ منهنجي لاءِ ڪيتري قدر نه هاڃيڪار آهي خاص طرح سان انڪري به جو جڏهن کان سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو منتقل ٿي آهي، اڄ پهريون دفعو مون کي هن يونيورسٽي ۾ اچڻ جي اجازت ملي آهي، بلڪه اچڻ جو سڏ مليو آهي. اهو منهنجي لاءِ وڏو اعزاز آهي. مان سائين مظهرالحق صديقي صاحب جن جو شڪرگذار آهيان جن ڪجهه مهينا اڳ هڪ ميٽنگ لاءِ پاڻ وٽ گهرايو هو. اڄ هنن مون کي اوهان سڀني سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ لاءِ گهرايو آهي. هنن منهنجي عزت افزائي ڪئي آهي. مان سندن ٿورائتو آهيان. Thank You Sir
ويسر جي ڊپ کان، ته بنا اسڪرپٽ جي ڳالهائيندي ڪٿي ڪو گهپلو ڪري نه ويهان ۽ سائين مظهرالحق صديقي کي مظهرالحق خان صديقي سڏي وڃان. هي اسڪرپٽ لکي آيو آهيان ته جيئن ڪنهن به قسم جي ڀُل چڪ جو انديشو باقي نه رهي ۽ جيڪڏهن ڪجهه باقي رهي، ته نالو الله جو باقي رهي.
ٻاونجاهه سال اڳ، 1957ع ۾ سنڌ يونيورسٽي جي ڪرڪيٽ ٽيم لاءِ وڪيٽ ڪيپنگ ڪندي، پشاور يونيورسٽي جا نوَ رانديگر آئوٽ ڪري مون پاڪستان ورسٽيز جو نئون وڪيٽ ڪيپنگ رڪارڊ قائم ڪيو هو. نوَن رانديگرن مان پنج يا ڇهه رانديگر مون ليفٽ آرم ليگ اسپنر قمر احمد جي بالنگ تي آئوٽ ڪيا هئا. هن يونيورسٽي جو گريجوئيٽ قمر احمد گذريل ويهن ٽيهن سالن کان بي بي سي لنڊن ۾ سينئر اسپورٽس جرنلسٽ آهي.
ويهن سالن وارو اوهان جو وڪيٽ ڪيپر، اڄ، ٽيهتر سالن جي ڄمار ۾ اوهان آڏو حاضر آهي. ڪجهه ڳالهيون ڪرڻ لاءِ، اندر جو حال اورڻ لاءِ.
اوهان سان ڳالهيون ٻولهيون ڪرڻ جو موقعو مون کي سائين مظهرالحق صديقي جن ڏنو آهي. ان ڳالهه جو مون کي احساس آهي. تنهن ڪري ڳالهائڻ لاءِ ڪاغذي ڪاروائي ڪري آيو آهيان. ايئن ڪرڻ سان اهو انديشو به ٽري ويو آهي ته وڦلندي يا ويسر سبب مان ڊاڪٽر نور افروز خواجا کي نورالنساءِ سمجهي ويندس. لکيل اسڪرپٽ سبب هينئر ان غلطي جو امڪان نه رهيو آهي. هونءَ به پروفيسر نور افروز خواجا ڊاڪٽر آهي. ويچاري نورالنساءِ نرس هئي. پريمي جوڙن جا داغ ڌوئيندي هئي. هڪڙي ڏينهن نورالنساءِ نرس پاڻ هن دنيا مان ڌوپجي وئي ۽ وڃي عرش تي پهتي. الله شل کيس پنهنجي امان ۾ رکي. مون جڏهن پهرين دفعي فقير خان قريشي جو محاورو ٻڌو هو، تڏهن اچرج ۾ پئجي ويو هوس. ماڻهو جڏهن اچرج ۾ پئجي ويندو آهي تڏهن فلاسافي جي برن ۽ بحرن ۾ وڃي پوندو آهي. فلاسافي جي دڳ تان ڪو سچل سرمست ڍڪ لاهيندو آهي. تڏهن راز ۽ رمزون سمجهه ۾ اينديون آهن. نالن ۽ ذاتين جي گڊمڊ فلاسافي واري ديڳ جو ڍڪ اسان جي پياري صدر آصف علي زرداري لاهي ڏيکاريو، جڏهن پنهنجي پٽ جو نئين سر نالو رکيو: بلاول ڀٽو زرداري، تڏهن مون کي فقير خان قريشي واري فلسفي جي رمز سمجهه ۾ آئي. جيڪڏهن اوهين چاهيو، پاڻ کي سيد فقير خان قريشي به سڏائي سگهو ٿا. الله سائين جو شڪر ٿو ڪريان، جو اسڪرپٽ لکي آيو آهيان. وڏو بچاءُ ٿي ويو آهي. ورنه، عين ممڪن آهي ته بلاول ڀٽو زرداري جو ذڪر ڪندي، صدر مملڪت کي آصف ڀٽو زرداري چئي وڃان ها، ۽ اجايو فلم ڳچي ۾ پئجي وڃي ها.
اهي ڳالهيون ان ڪري لکيون اٿم جو اڄ ڪلهه هوائون قاسم آباد کان هن طرف هلي رهيون آهن. شانتي نڪيتن ٺاهي ڏيکارڻ کان اڳ رابندر ناٿ ٽيگور اڪثر شانتي نڪيتن جي باري ۾ ڳالهائيندو رهندو هو. جڏهن ماڻهن جو تجسس وڌي ويو، ۽ پڇيائونس ته شانتي نڪيتن ڪيئن هوندو، تڏهن رابندر ناٿ ٽيگور شانتي نڪيتن جو ننڍڙو ماڊل ٺاهي ماڻهن کي ڏيکاريو هو. ان کانپوءِ شانتي نڪيتن ٺهي راس ٿيو هو.
مون کي خبر ڪونهي ته سنڌو ديش ڪيئن هوندو؟ ڇو جو ڪنهن به اسان کي سنڌو ديش جو ماڊل ٺاهي نه ڏيکاريو آهي. باقي هڪ ڳالهه جي مون کي پڪ آهي ته اسان جي خواب کي جيڪڏهن به تعبير ملي ۽ سنڌ آزادي ماڻي ته آزاد سنڌ هوبهو قاسم آباد جهڙي هوندي. قاسم آباد آزاد سنڌ جو ماڊل آهي. آزاد سنڌ جو ماڊل ڏسي دل خوش ٿي ويندي آهي.
مان اڄ ڪلهه ان کوجنا ۾ سرگردان آهيان ته قاسم آباد جهڙو عاليشان سيٽلائيٽ شهر ڪهڙي قاسم جي نالي پٺيان آباد ڪيو ويو آهي. قاسم ڪريلو، يا قاسم ماڪا، يا منهنجو دوست سائين قاسم ٻگهيو؟ ايئن به ٿي سگهي ٿو ته قاسم آباد جو نالو محمد بن قاسم جي نالي پٺيان رکيو ويو هجي! پر، ان جو امڪان گهٽ آهي.
قاسم آباد مون کي سنڌين جي تاريخ ۾ يادگار شهر لڳندو آهي. اسان ٻاهران آيل سنڌين جي ابن ڏاڏن سنڌ جي اصلي باشندن کي، جن جي نسل جو سڌو سنئون تعلق موهن جي دڙي سان هو، تن کي 1947ع ۾ سنڌ مان لوڌي ڪڍيو هو. تاريخ پاسو ورايو. اسان اڳ ٻاهران آيل سنڌين کي بعد ۾ ٻاهران آيل سنڌين حيدرآباد مان لوڌي ڪچڍيو. قاسم آباد تاريخ جي ورجاءَ جو ثبوت آهي.
مان وهمي ناهيان. منهنجو قدرت جي ڪايا ۾ يقين آهي. اسين جيڪي پوکندا آهيون، فصل به سوئي لڻيندا آهيون. اسان جي وڏن پنهنجيون گروي پيل جاگيرون، ملڪيتون ۽ زمينون عيش عياشين لاءِ کنيل ڳاٽي ڀڳا قرض هضم ڪرڻ لاءِ موهن جي دڙي جي وارثن، اصلوڪن سنڌين کي سنڌ مان تڙي ڪڍڻ لاءِ شيطاني قوتن جو ساٿ ڏنو هو. اهو ڏينهن ۽ اڄ جو ڏينهن، 1947ع کان پوءِ سنڌ زوال پذير ٿي وئي آهي. سنڌ ۽ سنڌي ٻولي، ثقافت، تهذيب ۽ تمدن تباهه ٿي ويو آهي.
1947ع جي فسادن ۾ لکين ماڻهو دربدر ٿي ويا هئا. لکين ماڻهو مارجي ويا هئا. لکين ٻار اغوا ٿي ويا هئا. لکين عوررتن جي بيحرمتي ٿي هئي. ڪو سبب ته آهي جو گذريل ٻاهٺ سالن ۾ هن ملڪ سک جو ساهه نه کنيو آهي. محمد علي جناح وارو اصلي پاڪستان 1971ع ۾ ٽٽي پيو. اوڀر پاڪستان بنگلاديش جي نئين نالي سان دنيا جي نقشي تي نروار ٿيو.
ذوالفقار علي ڀٽي اولهه پاڪستان جي نالي مان لفظ اولهه خارج ڪري ڇڏيو. اهڙي طرح اولهه پاڪستان 1971ع کان پوءِ فقط پاڪستان ٿي پيو. ان ڳالهه ۾ ڪنهن به قسم جي شڪ شبهي جي گنجائش ناهي ته 1971ع کانپوءِ وجود ۾ اچڻ وارو پاڪستان ذوالفقار علي ڀٽي جو پاڪستان آهي. اها تاريخي حقيقت آهي. 1971ع کانپوءِ عالم وجود ۾ اچڻ واري پاڪستان لاءِ به لکين ماڻهو مارجي ويا هئا. 1947ع واري خونريزي ۽ 1971ع واري خونريزي ۾ هڪ بنيادي فرق آهي. 1947ع واري خونريزي ۾ هندو، مسلمان ۽ سک مارجي ويا هئا. 1971ع واري خونريزي ۾ فقط مسلمان قتل ٿيا هئا. تاريخ ايتري سچائي ۽ بيباڪي سان 1971ع جي واقعن کي قلمبند نه ڪيو آهي، جيتري سچائي ۽ بيباڪي سان 1971ع جي قتلام ۽ سياسي غنڊه گردي کي بنگالي ادب، شاعري، ڪهاڻين، ناولن ۽ ڊرامن ۾ بيان ڪيو ويو آهي. اهڙي ادب کي سنڌي ۾ نعريباز ادب چئبو آهي ۽ باقي دنيا جي ٻولين ۾ اهڙي ادب کي مزاحمتي ادب، يعني لٽريچر آف ريزسٽنس چئبو آهي.
مان ٻيهر، ٽيهر ورجايان ٿو ته مان وهمي ناهيان پر ڪي واقعا، ڪي وارداتون، ڪي گهٽنائون اهڙيون به اسان جي تجربي ۾ اينديون آهن. جن جي سائنٽيفڪ سمجهاڻي امڪان کان ٻاهر محسوس ٿيندي آهي.
1947ع واري پاڪستان جا ٻه مکيه باني، محمد علي جناح ۽ لياقت علي خان قتل ڪيا ويا هئا. محمد علي جناح کي بيماري جي حالت ۾ جڏهن ڪوئيٽا کان ڪراچي آندو ويو هو. تڏهن ماڙيپور ائيربيس تي سندس آڌرڀاءُ ڪرڻ لاءِ به ننڍو وڏو وزير موجود نه هو. جيتوڻيڪ سندس ذاتي موٽون ۽ ڪرسچن ۽ پارسي اسپتالن جون ايمبولينسونشهر ۾ موجود هيون، پر محمد علي جناح کي ڪنهن نامعلوم بااثر شخص جي حڪم تي هڪ ڇڪڙي قسم جي ايمبولينس ۾ ايئرپورٽ کان گورنر هائوس روانو ڪيو ويو هو. ڪجهه ديرکان پوءِ ايمبولينس جي نامعلوم ڊرائيور انجڻ ۾ خرابي جو بهانو ڪري نٽهڻ اُس ۾ گاڏي ماڙيپور روڊ جي ويرانن ۾ بيهاري ڇڏي. سيپٽمبر 11 جو سج ڄڻ سوا نيزي تي لهي آيو هو. ٻه اڍائي ڪلاڪ ملڪ جي گورنر جنرل ۽ ملڪ جي باني بيمار ۽ لاچار محمد علي جناح کي کوري جهڙي ايمبولينس ۾ ڇڏي ڏنو ويو. شام جو ساڍي ڇهين لڳي کيس ٻي ڪنهن گاڏي ۾ گورنر هائوس آندو ويو. چئن ڪلاڪن کانپوءِ رات جو ڏهه وڄي ويهن منٽن تي قائداعظم گذاري ويو. مان سوچيندو آهيان ته ڪراچي شهر قائد آهي، يا شهر قائداعظم آهي؟ قائد جي نالي مان اعظم ڪيڏانهن ويو؟
16 آڪٽوبر 1951ع، وزيراعظم لياقت علي خان راولپنڊي جي باغ ۾ تقرير ڪرڻ لاءِ اُٿيو. پهرين قطار ۾ ويٺل سيد اڪبر روالور ڪڍي سڌو سنئون لياقت علي خان کي گولي هڻي ماري وڌو. عين انهي وقت سيد اڪبر پٺيان ويهاريل نامعلوم شخص سيد اڪبر کي پٺي وٽان دل ۾ گولي هڻي هميشه لاءِ خاموش ڪري ڇڏيو.
1971ع وارن واقعن جا ٽي مکيه ڪردار هئا: ذوالفقار علي ڀٽو، شيخ مجيب الرحمان ۽ اندرا گانڌي، ٽيئي غير طبعي موت مئا. ذوالفقار علي ڀٽي کي ڪوڙي ڪيسن ۾ ڦاسائي جنرل ضياءُ الحق سپريم ڪورٽ جي ججن هٿان ڦاهي ڏياري ڇڏي هئي. شيخ مجيب الرحمان کي، هڪ ڌي حسينه کان سواءِ، سڄي ڪٽنب سميت فوج ۾ باغي ٽولي ماري وڌو هو. ۽ اندرا گانڌي پنهنجي باڊي گارڊ هٿان قتل ٿي هئي.
اهڙن واقعن کي دليلن سان سمجهڻ لاءِ ڪو سائنسي پيمانو ڪونهي. عقيدي ۽ ايمان جي حوالي سان ايتريون ته ڪهاڻيون ۽ قصا آهن، جن کي اگر سائنسي دليلن سان سمجهڻ جي ڪبي ته ڀرمن جون ڀتيون ڪري پونديون.
موجوده سنڌ جي تباهي ارغونن، ترخانن، مغلن، منگول ۽ تاتارين نه ڪئي آهي. نادر شاهه، محمود غزنوي ۽ محمد بن قاسم سنڌ تي ڪاهه نه ڪئي هئي. سڄي سنڌ سياست ۽ سياستدانن تباهه ڪئي آهي. حاڪمن جي حڪم تي تيار ڪيل تاريخ قومن سان هاڃا ڪري ڇڏيندي آهي. ان جي ابتڙ ادب پوري سچائي سان پنهنجي دور جي ترجماني ۽ عڪاسي ڪندو آهي. تاريخ جي چالاڪين تي گواهي ڏيندو آهي.
پاڪستان تحريڪ ۽ نتيجي ۾ برپا ٿيل خونريز فسادن جي حوالي سان آل انڊيا مسلم ليگ جي بقايات ٻارن کي پڙهائڻ لاءِ جيڪا تاريخ تيار ڪرائي آهي، سا بنهه جڙتو ۽ ڪوڙي آهي ان تاريخ ۾ ٻن ڳالهين کي شدمد سان بيان ڪيو ويو آهي؛ هڪ ته پاڪستان تحريڪ هندستان جي مسلمانن جي لاءِ ڀلائي جي تحريڪ هئي، ته جيئن هندستان جا مسلمان عزت ۽ سک سانت واري زندگي گذاري سگهن. برصغير ۾ مسلمانن جي موجوده حالت زار آل انڊيا مسلم ليگ جا پول پڌرا ڪري وڌا آهن. هندستان جي پنجين حصي تي مسلمانن لاءِ الڳ وطن قائم ڪري آل انديا مسلم ليگ هندستان ۾ رهجي ويل ارڙهن ڪروڙ مسلمانن کي هندستان جو ٻيون نمبر شهري ڪرائي ڇڏيو آهي. خاص طرح مسلمانن لاءِ الڳ وطن قائم ٿيڻ کانپوءِ، گذريل ٻاهٺ سالن ۾ ڪو هڪ ڏينهن اهڙو نه گذريو آهي جو پاڪستان ۾ مسلمانن هڪ ٻئي کي وحشي نموني سان قتل نه ڪيو هجي. آل انڊيا مسلم ليگ هندستان جي مسلمانن کي دوکو ڏنو هو. اصل ۾ هنن کي حڪومت ڪرڻ لاءِ هندستان جي هڪ حصي جي ضرورت هئي.
1947ع ۾ ٿيل فسادن کي آل انڊيا مسلم ليگ جي باقيات پاڪستان لاءِ برصغير جي قرباني جو نالو ڏنو آهي، جنهن ۾ هنن مطابق فقط مسلمان مئا هئا. ايڏو وڏو ڪوڙ شايد ئي ڪنهن تاريخ ۾ لکيل هجي. ورهاڱي متعلق دنيا ۾ انيڪ تاريخون لکيون ويون آهن. سڀني تاريخن ۾ هڪ ڳالهه لکيل آهي ته ورهاڱي دوران هندستان ۾ خونريز فساد برپا ٿيا جن ۾ لکين هندو، مسلمان ۽ سک مارجي ويا هئا. پر آل انڊيا مسلم ليگ جي تيار ڪرايل تاريخ ۾ اسان جي ٻارن کي نسل در نسل پڙهايو ويو آهي ته لکين مسلمانن پنهنجي جان جي قرباني ڏئي پاڪستان قائم ڪرايو هو! هنن اسان جي ٻارن کي هندستان ۽ هندن کان نفرت جو درس ڏنو آهي.
هر قوم ۾ پوءِ کڻي هندو هجي يا مسلمان، پارسي هجن يا ڪرستان، برا ڀلا ماڻهو موجود هوندا آهن. اسان جي اولاد کي اهڙي ملڪ کان نفرت ڪرائي وئي آهي جنهن جي چپي چپي تي مسلمانن جي ٽي چار سئو سالن جي دور حڪومت جي ڇاپ ڇڏيل آهي. تهذيبي، تمدني ۽ ثقافتي آثار اڄ تائين اُتي موجود آهن ۽ جتي رهندڙ مسلمانن جو تعداد پاڪستاني مسلمانن کان وڌيڪ آهي. آل انڊيا مسلم ليگ جي باقيات کي ان ڳالهه جي قطعي پرواهه ناهي ته هو پاڪستان ۾ هندستان ۽ هندن لاءِ نفرت جي جيتري باهه ڀڙڪائيندا ان جو سڌو سنئون اثر هندستان ۾ رهندڙ مسلمانن تي پوندو جن کي ليگ وارن اڳ ئي هندستان جو ٻيو نمبر شهري ڪرائي ڇڏيو آهي.
ورهاڱي جي سچي ۽ زندهه تاريخ ان دور ۾ لکيل ادب، شاعري، ڪهاڻين، ناولن ۽ ڊرامن ۾ موجود آهي. قيامت جڏهن ايندي، سا ته ايندي، پر برصغير، ورهاڱي دوران، قيامت ڏسي ڇڏي هئي.
لفظ ”ڇو“ معمولي لفظ ناهي، لفظ ”ڇو“ ماڻهو کي سوچڻ ۽ جواب تلاش ڪرڻ لاءِ مجبور ڪري وجهندو آهي. ورهاڱي مهل ايڏا هيبتناڪ فساد ۽ خونريزي ڇو ٿي هئي؟
شهر ۾ جاءِ ٺهرائيندي اوهان جي پلاٽ جو جيڪڏهن اڌ فٽ پاسي وارو پاڙيسري کڻي ورتو. يا اوهان هن جي پلاٽ جو اڌ فٽ ڦٻائي ورتو ته پوءِ معاملو جهيڙي جهٽي کان شروع ٿي عدالتن تائين وڃي پهچندو. ٻئي ڌريون جيڪڏهن جنون ۾ وٺجي ويون ته پوءِ اڌ فٽ زمين لاءِ سالن تائين ٻئي ڌريون هڪٻئي جا ماڻهو مارينديون رهنديون.
هندستان ۾ اسين مسلمان ملينمس (هزارين سالن) کان آباد نه هئاسين. هونءَ به اسان مسلمانن جي ڪُل تاريخ هڪ هزار، چار سئو ٽيهه سالن تائين محدود آهي. جڏهن ته سنڌو، جمنا ۽ گنگا ندين واريون تهذيبون هزارين سال پراڻيون آهن. موهن جو دڙو، ڪاهوءَ جو دڙو، هڙپا ۽ گذريل هفتي سکر ويجهو لڌل قديم آثار، ست کا ڏهه هزار سال پراڻا آهن. هندستان ۾ اسين مسلمان ڇهه سو سالن کان آباد هئاسين، فقط ڇهه سو سالن کان! ٻي مهاڀاري جنگ ختم ٿيڻ کان پوءِ 1945ع ۾ اڍائي سو سالن کان هندستان تي قابض انگريزن جڏهن هندستان ڇڏي وڃڻ جو پڪو فيصلو ڪري ورتو تڏهن اسان جا مسلم ليگي ليڊر کين چنبڙي پيا، عرض ڪيائون ته سرڪار، اوهين ته وڃو پيا، پر هندستان جو هڪ ڀاڱو اسان مسلمانن کي علحده وطن لاءِ ڏيئي وڃو. اسين ۽ هندو ٻه مختلف قومون آهيون، اسين گڏ رهي نه سگهنداسين.
ڪنهن به ساڃهه وند انگريز اسان جي ليڊرن کان اهو نه پڇيو ته توهين ۽ هندو گذريل ڇهه سئو سالن کان گڏ رهندا آيا آهيو. هينئر اوهين هندن کان علحده ٿيڻ ڇو ٿا چاهيو؟ هونءَ به هر قوم ٻي قوم کان مختلف ٿيندي آهي. مسلمان ۽ هندو جيڪڏهن عليحده قومون آهن ته پوءِ مسلمان ۽ يهودي به ٻه جدا قومون آهن. مسلمان ۽ ڪرستان به ٻه مختلف قومون آهن، مسلمان ۽ سک به ٻه مخالف قومون آهن، مسلمان ۽ پارسي به ٻه مختلف قومون آهن. اسين ڪنهن ڪنهن کان ڌار ٿي پنهنجو علحده وطن ٺاهڻ جو مطالبو ڪندا رهنداسين؟
حيرت جهڙي ڳالهه آهي ته مسلمانن ساڍا ٽي سو سالن کن هندستان تي حڪومت ڪئي هئي. ان جي برعڪس مسلمان اسپين تي ذري گهٽ ساڍا ست سئو سال حڪومت ڪئي هئي. اسپين ۾ مسلمانن ڪڏهن به اسپيني مسلمانن لاءِ اسپين ۾ علحده وطن جو مطالبو نه ڪيو هو. پر، ساڍا ٽي سئو سال هندستان تي حڪومت ڪرڻ ۽ اائي سو سال انگريز جي غلامي ۾ رهڻ کانپوءِ اسان هندستان جي ورهاڱي جو مطالبو ڪري ورتو جنهن کي انگريزن قبول ڪري ڇڏيو. اهڙي طرح، هندستان جي پنجين حصي تي اسان پنهنجو وطن ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿياسين.، جتي اسين نهايت آزادي سان زندگي گذاري رهيا آهيون ۽ پنهنجن ڪارنامن سان دنيا کي حيران گهٽ ۽ پريشان وڌيڪ ڪري رهيا آهيون.
جيڪڏهن ڇهه انچ زمين لاءِ فساد ۽ ڦڏا ٿي سگهن ٿا ته پوءِ ڪنهن ملڪ جي پنجوڻي حصي جي ورهاڱي مهل فسادن جو برپا ٿيڻ ڪنهن به سياسي زاوئي کان رد ڪري نه ٿو سگهجي. تهن ڪري هندستان جي ورهاڱي وقت 1947ع ۾ انسانيت کي پائمال ڪري ڇڏڻ جهڙا فساد ٿيا. فسادن ۾ جتي مذهب جي نالي ۾ ماڻهو ماڻهو کي ڳڀا ڳڀا ڪري ڇيڏيو، سوين سالن جي رشتن ناتن کي ميساري ڇڏيو، اتي انسانيت ۽ انسان دوستي جا اهڙا اهڙا مثال دنيا آڏو آيا، جو مجروح روحن کي مرهم ملي ويو. ورهاڱي کان وٺي اڄ تائين فسادن جي پسمنظر ۾ انيڪ ادب تخليق ٿيو آهي ۽ ٿيندو رهندو.
هندستان جو ورهاڱو تاريخي موضوع آهي. ساڳي طرح پاڪستان جو ٺهڻ به تاريخي موضوع آهي. تنهنڪري تاريخ جي هر موضوع وانگر هندستان جو ورهاڱو ۽ پاڪستان جو وجود ۾ اچڻ هميشه بحث هيٺ ايندا رهندا. ڪنهن به موضوع کي تقدس جو درجو ڏيئي بحث کان مبرا سمجهڻ تاريخ جي نفي آهي.
ٻي مهاڀاري جنگ دوران هٽلر جي فوج يهودين جي وڏي انگ کي گيس چيمبرن ۾ وجهي، ٻوساٽي ساڙي ماري وڌو هو. يهودين ان واقعي کي هولو ڪاسٽ Holocaust (انسانن جو اجتماعي سڙي مرڻ) نالو ڏئي، تقدس جو درجو بخشي ڇڏيو آهي. خاص طرح سان مئل يهودين جي تعداد بابت شڪ شبهو ظاهر ڪرڻ ڏوهه آهي. يهودين جي دعويٰ مطابق سٺ لک يهودين کي گيس چيمبر ۾ ٻوساٽي ساڙي ماريو ويو هو. بعد ۾ کوجنا ڪندي ڪجهه تاريخدانن سٺ لکن جي تعداد تي اعتراض اٿاريو ۽ لکيو ته 1943 – 44ع ۾ يهودين جو ڪل دنيا ۾ تعداد سٺ لک نه هو. يهودين هڪدم تقدس سان گڏ هولوڪاسٽ کي قانوني تحفظ ڏيئي ڇڏيو. هينئر اسرائيل ۽ اسرائيل جي ڪجهه حامي ملڪن ۾ هولو ڪاسٽ جي تعداد تي ڳالهائڻ ڏوهه آهي. ازل کان انسان اهڙن عقيدن ۽ نظرين کي قانوني تحفظ ڏيندو آهي. جيڪي عقيدا ۽ نظريا ڪمزور هوندا آهن ۽ تحقيقي ڇنڊڇاڻ ۾ ڊهي پوندا آهن.
پر، قانوني تحفظ ملڻ جي باوجود محقق ۽ ليکڪ اهڙن موضوعن تي غدار، اي ٽرين ٽو پاڪستان جهڙا ناول، ٽوبه ٽيڪ سنگهه جهڙيون ڪهاڻيون ۽ فريڊم ايٽ مڊ نائيٽ جهڙا تاريخي ڪتاب لکندا رهيا آهن، ۽ لکندا رهندا. سياسي چالبازين جو ادب جي گرفت مان نڪري وڃڻ امڪان کان ٻاهر آهي.
پندرنهن وار نيوز ميگزين ”افيئر“ جي ٿورن سان
Subscribe to:
Posts (Atom)